əbəs, əlavə, əlac, əməl, ətraf, əxlaq, əhali, əhval, zəif, zəmanə,
zərər, zəhmət, insan, ixtiyar, layiq, ləzzət, meyit, meyil, məz-
mun, məktub, məlum, mərhəmət, məsəl
,
məsləhət, məhəbbət,
məşğul, məşhur, müəllim, nəsihət, razı, təlim, tərif
,
fələk, xeyli,
xərc, halva, heyvan, həyət, hələ, cəld, şey, şe`r, şərt, şəxs (ə r
ə b), asan, bağ, betər, bənd, bəhanə, dərə, dərd, divar, dost,
ziyan, kəllə, kənar, manat, meyvə, pəncərə, pərdə, pul, heç,
can, cavan, şad, şirin (
f a r s
)
44
və s. sözləri geniş kütlə mənşə
fərqinə varmadan öz ünsiyyətinə daxil edir, bu sözlərin ifadə etdiyi
anlayışların başqa sözlərlə ifadəsinə ehtiyac duyulmur.
Zəruri və təbii ünsiyyət vahidlərinə çevrilmiş bu cür ərəb və
fars sözlərinin xeyli hissəsi dilimizdə sabit semantik xüsusiyyətə
malik olmaqla yanaşı, fonetik cəhətdən də sığallanmış, ahəng
qanununun tələbləri əsasında dəyişərək, tələffüz tərzinə görə də
azərbaycancalaşmışdır:
adam, axır, dövlət, zalım, zaman, kağız,
kəlmə, lazım, məsələ, sual, fayda, xarab, hava, halal, haram,
cavab
(ə r ə b)
, ayna, damaq, dənə, küçə, köhnə, şəhər
(f a r s)
və s. Bu qrupa daxil olan sözlər mənşə dildə başqa cür yazılıb,
başqa cür tələffüz olunduğu halda, semantik və fonetik qanunlar
əsasında sığallanaraq dilimizin təbiətinə uyğunlaşmışdır.
Pyesin dilindəki ərəb və fars sözlərinin bir qismi formaca
mənşə dildəkindən fərqlənmir, Azərbaycan dili qaydalarına da
uyğun gəlir:
müddət, nəfəs, nəfər, səbəb, səfeh, qəfəs,
qəflətən, söhbət, tərəf, xəbər, hazır, həkim, hörmət, şəfəq
(ə r
ə b),
vadar, hünər, kisə
(f a r s) və s. Bu sözlər mənşə dillərdə
də əsasən bu cür yazılır və bu cür tələffüz olunur. Semantik
uyğunlaşma belə sözlərə də aiddir.
Pyesdə işlənmiş ərəb və fars mənşəli sözlər içərisində
dilimizin fonetik qanunlarına tabe olmayan, ahəng qanununa
44
Яряб вя фарс мяншяли сюзляр груплашдырыларкян ясасян
ашаьыдакы лцьятляр
дян ис
:
тифадя едилмишдир . . .
Л З Б у д а г о в
-
Сравнительный словарь турецко татарс
.
-
.
ких наречий Санкт Петербург
I - 1869. II–1871;
М и р з а А б
д у л
л а Г а ф .
-
ф а р о в Персидско русский
,
словарь том I. ., 1927;
М
-
.
, 1945;
Турецко русский словарь Москва
Азярбайъан ядяби дилиндя ишлянян яряб вя фарс сюзляринин гыса
.
. .
,
, 1960 .
лцьяти Редактору Ъ Ф Баьыров Бакы
вя с
118
uyğun gəlməyən sözlər də vardır:
arif, bəla, müqabil, övlad, rəşa-
dət, sakit, saniyə, sahib, səxavət, təmənna, təravət, fincan, xalis,
xəcalət, xülasə, halət
(ə r ə b
),
nazik, nalə, nişan, peşiman, rəftar,
fəryad
(f a r s) və s.
Müəllif bəzən tarixi-ənənəvi prinsipə əməl edərək, bir qrup
sözün mənşə dildəki yazılış tərzini olduğu kimi saxlamışdır.
Məsələn:
vəqt, əql, ə`dəd, əhməq, keyf, kəbab, rahət, saət,
səlamət, sən`ət, təməh, fəqir, də`va, xəl`ət, sənduk
(ə r ə b),
pişə, xorus
(f a r s) və s. Şübhəsiz, bu hal ərəb əlifbasının
mühafizəkarlığı ilə əlaqədardır və əsərin yazıldığı dövrdə də
həmin sözlər indiki kimi
vaxt, ağıl, ədəd, axmaq, kef, kabab,
rahat, saat, salamat, sənət, tamah, fağır, dava, xələt, sandıq,
peşə, xoruz
şəklində tələffüz edilmişdir. Bunu bəzi sözlərin
yazılışındakı ikilik də subut edir. Belə ki əsərdə həm
ğeyri,
ğəzəb, əmma
sözlərinə, həm də bunların
qeyri, qəzəb, amma
şəklində yazılışına təsadüf edilir.
Qeyd etdiyimiz sözlər uzun müddət klassik ədəbiyyatımızda
böyük söz sənətkarlarının dilində işlənərək cilalanmış və dilin
malı olmuşdur. Bunların alınma tarixini müəyyənləşdirmədən də
demək mümkündür ki, burada dilimizə yabançı ünsür yoxdur və
həmin sözlər dilin təbii, zəruri ifadə vasitələri sırasına keçmişdir.
Bunlarla bərabər, pyesdə çox kiçik bir qrup təşkil edən
: qərz,
əqdəm, əsbab, məriz, mübtəla, səba, vaqiə, mürəxxəs
(ə r ə b),
bad
(f a r s) kimi alınmalara da təsadüf edilir ki, bugünkü
orfoqrafiya lüğətində
45
qeyd olunmalarına baxmayaraq, bu sözlər
işlənmə dairəsinə görə son dərəcə məhdudlaşmış və
köhnəlmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədardır ki, hə-
min sözlərin müasir ədəbi dilimizdə geniş dairədə işlənən
borc,
qabaq, şey, xəstəlik, tutulmuş, səhər yeli, yuxu, azad, külək
kimi qarşılıqları vardır. İşlənmə dairəsinin məhdudluğuna görə
həmin sözlərə yaxın bir qrupu təşkil edən
aqil, adil, təğyir, təhrif,
təşrif, şövkət, vücud, əyyam
(ə r ə b),
ruzigar
(f a r s) kimi
sözlər isə əsasən kitab dilində sabitləşmişdir. Pyesdə:
əta,
müşarileyh, müstəte, səlim, fariğ, cəbərrut
(ə r ə b),
xub, nam,
45
.:
.
Бах Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти Азярбайъан ССР
-
ЕА нын няшрий
,
, 1960.
йаты Бакы
119
Dostları ilə paylaş: |