döydün ki, axırda sırtaldı, indi üzünə ağ olur.
(15) Sözün kökü
türk və türkmən dillərindəki
sırt
sözüdür ki, dialekt və
şivələrimizdəki «üzü boz», «həyasız» mənalarında
sırtıq
sözü də
burdandır.
Şalaq
. Bu sözə «axsaq», «çolaq» mənasında aşağıdakı
cümlədə təsadüf olunur:
…bir şalaq yabını minirsən…
(10) Sözə
Cəbrayıl keçid şivəsində «maxara» sözünün sinonimi kimi,
«xarab» mənasında təsadüf edilmişdir.
72
Şalaq
sözünə qohum dillərdə də rast gəlmək mümkündür.
Özbək dilində
şalok
– zəifləmiş, yorğun, şikəst edilmiş
73
deməkdir.
Sonuncu məna pyesdəki mənaya tamamilə uyğundur. Sart dilində
isə
şalak-şuluk kilmak
– silkələmək, yırğalamaq, əsdirmək, əl-
ayağını oynatmaq,
şalaklamak
– kələ-kötür yol ilə getmək, əsmək,
yırğalamaq
74
mənalarındadır ki, axsaq, çolaq bir heyvanda bu
hərəkətləri görmək çətin deyildir.
Pyesdə ildırım çaxması mənasında
şaxımaq
sözü
işlənmişdir:
...ildırım ş a x ı y ı r
(60),
Peydərpey ildırım ş a x ı
y ır
(61) və s. Mənbələr bu sözün qədim tarixə malik olduğunu
göstərir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında oxuyuruq:
Göydən
ildırım ağban evim üzərinə şaqır gördüm; Ağ ildırım olub
şaqıyaydım
75
və s. L.Budaqov da türk və türkmən dillərində eyni
mənada
şaxımaq
76
sözünü qeyd etmişdir. Radlov göstərir ki,
şak
sözü şor, kaçin, qırğız dillərində «çax» mənasındadır: məs:
ot
şaktı – od çaxdı
.
77
Şaxımaq
sözünün kökü türk dillərinin bir sıra
sözlərində özünü saxlamışdır. Azərbaycan dilindəki
şıqqıldamaq,
şaqqıldamaq, şaqqanaq(çəkib gül-mək), şaqq (eləmək)
, türk
dilindəki
sakirdamak
78
, türkmən dilindəki
şaqqıldamaq,
72
. . .
,
Т И Щ а ъ ы й е в Азярбайъан дилинин Ъябрайыл шивяси
.,
, 1961,
.385.
намизядлик дис Бакы
сящ
73
-
,
, 1959,
Узбекско русский словарь Москва
.531.
сящ
74
. . .
.,
В В Р а д л о в Опыт IV,
.961.
сящ
75
«
-
»,
, 1962,
.31, 81.
Китаби Дядя Горгуд Бакы
сящ
76
. .
…
Л Б у д а г о в Сравнительный I,
. 661.
сящ
77
. . .
… IV,
В В Р а д л о в Опыт
. 931.
сящ
78
-
,
, 1945,
Турецко русский словарь Москва
.559.
сящ
136
şaqırdamaq, şakqıldamaq
,
79
özbək dilindəki
şakillamok
80
və s.
sözlərin ilk hecaları, daha doğrusu, etimoloji kökləri olan
şaq//şıq//şak
hissələri
şaxımaq//şaqımaq
sözlərinin
şax//şaq
his-
sələri ilə məzmun və formaca uyğun gəlir və onların bir
mənşədən – səs təqlidi əsasında əmələ gəlmiş bir sözdən
yarandığını söyləməyə imkan verir.
Şaxımaq
sözü mənanı ədəbi
dildəki
çaxmaq
sözündən daha aydın, daha parlaq ifadə edir,
davamlılıq çalarına malik olmaqla həmin sözdən fərqlənir.
Şüklətmək
– dikəltmək, qondarmaq, düz qoymaq
mənalarında işlənmişdir:
…bir quşu da ş ü k l ə d i r s ə n
barmağıyın başına.
(10)
Söz icbar növdədir,
-lə
fel düzəldən şəkilçi,
şük
isə sözün
köküdür. S.Y.Malov qədim abidələrin dilindəki
şük
sözünü düz,
dəqiq (prəmo, toçno)
81
mənalarında tərcümə etmişdir ki, bu da
şükləmək
– düz durmaq, dikəlmək mənalarına çox uyğundur.
Dialekt və şivələrimizdə
ü
∼
ə
uyğunluğunu nəzərə alsaq,
şükləmək
sözünün indi danışıq dilində tez-tez təsadüf olunan
şəkləmək
(qulaqlarını şəkləmək) feli ilə əlaqədar olduğuna şübhə
qalmaz.
Qeyd etdiyimiz bu sözlərdən əlavə, pyesdə şivə çalarlı
eşik,
qavzamaq
(qaldırmaq),
kirimək
(dinməmək),
bəndləmək
(bağlamaq),
yalın
(çılpaq),
yelpənək
(xiyar),
çırpı
(xırda çubuq-
odun),
cərcənək
(alt çənə),
yabı, gədə, dam,
və s. sözlər də
vardır. «Dağılan tifaq» pyesindəki dialektizmlər, xüsusilə şivə
sözləri, ələlxüsus da
quylamaq, girləmək, sırtalmaq, şalaq,
şaxımaq, şüklətmək
kimi bəlkə də ilk dəfə Ə.Haqverdiyev
tərəfindən yazılı ədəbiyyata gətirilmiş qədim tarixi olan sözlər
ədibin xalq dilinə dərindən bələd olduğunu bir daha təsdiq edən
mühüm faktlardandır.
KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏR
79
.
, 1962,
.763.
Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат
сящ
80
-
,
, 1959,
Узбекско русский словарь Москва
.538.
сящ
81
. .
С Е М а л о в.
…,
Памятники
.425.
сящ
137