Söz ortasında «n» səsinin düşməsi:
ta:rı, hö:kürmək
;
Bəzi ərəb sözlərinin ilk hecasındakı «v» səsinin düşməsi:
o:qat,
o:za
.
-dır
xəbər şəkilçisinin son səsinin düşməsi:
K o r d u yurdum,
kor, kor…
(37),
…güllə dəyənə su z ə r ə r d i
(46) və s.
Bunlardan əlavə, mənsubiyyət şəkilçili isimlər hallanarkən
yiyəlik halda «n» bitişdiricisi ilə yanaşı, «y» bitişdiricisindən də
istifadə edilmiş (məsələn:
ayağıyın biri
, 8,
cibiyin ağzını
, 8), bəzi
sözlər assimilyasiyaya uğramışdır.
Ədəbi dilimizdən fərqlənən bu cür fonetik xüsusiyyətlər, şüb-
həsiz, xalq dilinə məxsus səciyyəvi cəhətləri saxlamaq meylindən irəli
gəlmişdir.
Pyesin dilindəki bəzi sözlər işlənmə dairəsinin coğrafi məh-
dudluğuna görə şivə sözləri qrupuna daxildir. Mənşə
mənsubiyyəti və semantik imkanları bu sözlərin əsərin dilində
müəyyən üslubi keyfiyyətə malik olduğunu göstərir.
Həmzə bəyin dilindəki
quylamaq
sözü «Orfoqrafiya
lüğəti»ndə (1960) verilmiş
quyulamaq
və
quyulanmaq
sözlərindən həm məna, həm də formaca fərqlənir. Əgər
quyulamaq
– quyu qazmaq,
quyulanmaq
– öz-özünə quyu,
çuxur əmələ gəlmək mənasını verirsə,
quylamaq
– dərinə
tullamaq, yerin dərinliyinə atmaq, basdırmaq mənasındadır:
Allah qoysa, yenə hamınızı mən yerə quyluyacağam
(8) Bu sözə
«gizləmək», «ört-basdır etmək» mənalarında Füzuli rayonu
şivələrində,
66
qluylanmax
şəklində «dərinə getmək», «dərinə
düşmək» mənalarında şimal-qərb
67
şivələrində də təsadüf
edilmişdir.
Şübhəsiz, bu söz müasir dilimizdəki
quyu
sözü ilə əlaqədardır.
Lakin
quylamaq
sözündən sözdüzəldici şəkilçini ayırdıqda yalnız
quy
sözü qalır ki, bu da müasir ədəbi dilimizdə heç bir məna
66
.: . . .
Бах И М М я м м я д о в Фцзули району шивяляринин лцьятиня
. . .
-
,
даир М Ф Ахундов адына АДПИ нин елми ясярляри XI
,
бурахылыш
1961,
. 125.
сящ
67
. . .
-
А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри
, . .
-
«
» ,
лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI
, 1964,
серийа
6,
.118.
№ сящ
134
vermir. Türk dillərində söz köklərinin təkhecalılığı haqqında
nəzəriyyəyə əsasən bu sözün qədim və ilkin lüğəvi vahidlərdən
olduğunu güman etmək mümkündür. Şimal-qərb şivələrində quyu
mənasında
quy
sözünün olması da bu gümanı artırır:
Havuğartax
dərin qIuy nəyinqa lazımdır? (
Kəpənəkçi).
68
Frazeoloji vahid tərkibində işlənmiş
yumrulmaq
sözünə
«dağılmaq», «yeksan olmaq» mənalarında aşağıdakı cümlədə
rast gəlirik:
…yolu yumrulmuş, yoldan dönüb Nəcəf bəyin
yanına
. (28) Güman ki, sözün kökü
yum
felidir:
-r
ünsürü sifət
düzəldən şəkilçi olub, onun vasitəsi ilə indi ədəbi dilimizdə
işlənməyən
yumur
sifəti (qırğız dilində
cumur
sifəti kimi
69
)
düzəlmişdir. Sonralar bu sözdən
təngimək, bayatımaq,
turşumaq, genimək
və s. sözlərə müvafiq olaraq, yenidən
yumurumaq
feli əmələ gəlmiş və həmin söz canlı dildə yalnız
qayıdış növ şəkilçisi ilə birgə –
yumrulmaq
şəklində
sabitləşmişdir. Bu söz iki fonetik variantda –
yomrulmax //
yəmrilməx`
şəkillərində (izi qalmamaq, yeksan olmaq, külü
sovrulmaq, tamamilə dağılmaq mənalarında) dilimizin şimal-qərb
şivələrində də müşahidə edilmişdir.
70
Girləmək
sözü pyesdə «izləmək» və «öldürmək üçün
fürsət axtarmaq» mənasındadır:
…doğrudan da Kərim bunu çox
girliyirdi.
(43) Bu sözə qərb və cənub dialekt və şivələrində
həmin mənada (
girrəməx`, girələməx`
şəkillərində) indi də
təsadüf edilir. Quba dialektində
girrəmağ
sözünün
«dolandırmaq» mənası ilə yanaşı, «cana gətirmək» mənası da
qeyd olunmuşdur.
71
V.V.Radlov türk dilindəki
qurla
sözünü
qur-
la
şəklində kök və şəkilçiyə ayırmış, pyesdəki mənaya yaxın –
birdən, qəflətən ölmək mənasında işləndiyini göstərmişdir.
Sırtalmaq
– həyasızlaşmaq sözünün ifadə etdiyi mənaya
yaxın bir mənadadır:
…fağırı haqq yerə, nahaq yerə o qədər
68
.
Йеня орада
69
.
Л Б у д а г о в
.
..,
Сравнительный II,
.384.
сящ
70
.: . . .
-
Бах А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри
, . .
-
«
» ,
лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI
, 1964,
серийа
1,
.104.
№ сящ
71
. .
,
, 1961,
.251.
Р Р ц с т я м о в Губа диалекти Бакы
сящ
135