və yaşadığı dairənin lüğət vahidlərindən daha çox istifadə etməli
olmuşdur. Bu onlara obrazların dilini fərdiləşdirmək, zəngin
sinonim cərgələr vasitəsi ilə fikri daha obrazlı ifadə etmək kimi
bədiilik prinsiplərinin tələblərinə görə də lazım idi. Bunu təkcə
Ə.Haqverdiyevin ilk dram əsərlərinin dilində əsasən Qarabağ
dialektinə uyğun gələn xüsusiyyətlər deyil, C.Məmmədquluzadə-
nin əsərlərindəki Naxçıvan,
56
inqilabçı yazıçı N.Nərimanovun
əsərlərindəki Qazax-Borçalı
57
şivə xüsusiyyətləri də təsdiq edir.
Şivələrin bədii dilə təsiri bir proses kimi indi də kəsilməmiş,
məhəlli xüsusiyyətlərdən ədəbi dili zənginləşdirmə istiqamətində
indi də istifadə olunur.
58
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Haqverdiyev və onun
müasirləri şivə sözlərinə o dərəcədə yer verməmişlər ki, onların
bədii əsərlərinin dili məhəlli xarakter daşısın, şivə ünsürlərindən
istifadə edilərkən «məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq – şorluq»
(Ə.Dəmirçizadə) əmələ gəlsin; əksinə, canlı dilin orijinallığını və
təbiiliyini saxlamaq, məhəlli kolorit əsasında canlı lövhə
yaratmaq üçün onlar şivə sözlərindən qənaətlə istifadə etmişlər.
Əsərin ikinci nəşrində ədib şivə xüsusiyyətlərinin islahına
çalışsa da, qərb dialekt və şivələrinə, xüsusən Qarabağ şivələrinə
aid bəzi fonetik və leksik əlamətlər, onun üslubunun səciyyəvi
cəhətləri kimi, pyesin dilində yenə də özünü saxlamışdır.
Ötəri şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz bəzi fonetik
xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
1. Pyesdə səslərin tarixi uyğunluğu faktları müşahidə
olunur. İndi ədəbi dilimizdə işlənən
mişovul, qovmaq, ov, ovçu,
qırqovul
və s. sözlərə pyesdə
mişavıl, qavmaq, av, avçı, qırqavul
şəklində rast gəlirik.
A
∼
o
uyğunluğu, şübhəsiz, qədim tarixə
malikdir. Təkcə
av
sözünə diqqət yetirmək kifayətdir. Bu sözün
56
. . .
С Я В я л и й е в Ъялил Мяммядгулузадянин щекайяляриндя
.
.
-
,
диалектизмляр Азярб ССР ЕА нын хябярляри иътимаи елмляр
, 1960, 4.
серийасы
№
57
. . . .
М Б М я м м я д о в Н Няримановун няср ясярляринин лексика
вя фразеоло
,
.,
, 1964,
. 44-56.
эийасы намизядлик дис Бакы
сящ
58
.
Г К а з ы м о . «
»
, . .
в Дяли Кцр цн дили щаггында В И Ленин адына
-
«
» , XI
, 1970, 5,
.50-55.
АПИ нин Елми ясярляр и
серийа
№ сящ
132
ilk səsi həm türk dillərinin qədim yazılı abidələrində, həm bir sıra
müasir türk dillərində, həm də Qarabağ şivələrində
a
ilə başlayır.
Məsələn, Orxon-Yenisey abidələrinin dilində
a
υ
,
59
M.Kaşğaridə:
a
υ
,
60
Orta Asiya təfsirinin dilində:
a
υ
61
, Əbu-Həyyanda:
a
υ
62
,
qırğız, qazax, sart, koman dillərində:
a
υ
, ay
63
, türk dilində:
a
υ
64
,
türkmən dilində:
a
υ
65
və s.
Saitlə bitən bəzi sözlərdən sonra «y» səsi ilə başlayan
şəkilçi gəldikdə açıq saitin qapalı saitlə əvəz olunması özünü
göstərir:
Yurdu itmiş, inək kimi ot o t l u y u r
. (9)
Adımı
qoca qoyub məni y a x a l ı y ı b s ı n ı z
(8) və s.
Yenə
və
genə
sözlərində
g
∼
y
uyğunluğu vardır: 17
cümlədə
genə
, yalnız bir cümlədə
yenə
işlənmişdir.
2. Yalnız surət dilində deyil, remarkalarda da rus dilindən
alınmış və
st, şq
səsləri ilə başlayan sözlərin əvvəlində protetik
«i», «u» saitlərindən biri işlənmişdir ki, bu da sözlərin canlı
danışıq dilindən alınması haqqında fikri qətiləşdirir:
istəkan, istul,
işqab, işqol
.
3. Səciyyəvi fonetik hadisələrdən biri də sait uzanması ilə mü-
şayiət olunan səsdüşümüdür. Bu hadisə
n, v, r
səslərində nəzərə
çarpır; məsələn:
59
. . .
. .- .,
С Е М а л о в Памятники древнетюркской письменности М Л
1951, сящ. 353 (
Тякрар олунан бязи ясярлярин адлары бундан сонра
).
ихтисарла вериляъякдир
60
.
-
,
,
М а щ м у д К а ш э а р и Диванц лцьат ит турк терчцмеси
,
1,
, 1939,
.32.
ъевирен Бесим Аталай чилт Анкара
сящ
61
. . .
А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII
.
, 1963,
вв Москва
.35.
сящ
62
- .
– –
,
,
А б у щ а й й а н Китаб ал идрак ли лисан ал Атрак Истанбул
1931,
.7.
сящ
63
. . .
,
., 1.
В В Р а д л о в Опыт словаря тюркских наречий СПб
.66,636.
сящ
64
-
,
, 1945,
Турецко русский словарь Москва
..47.
сящ
65
,
, 1962,
.13.
Тцркмен дилинин сюзлцги Ашгабат
сящ
133