Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

öyrənir. "Dağılan tifaq" pyesində qrammatik zamanla bərabər, 

canlı dilə məxsus ifadə tərzini saxlamaq, fikri emosional, təbii 

ifadə etmək, qətilik, aydınlıq, şübhə, güman məzmununun ifa-

dəsinə şərait yaratmaq, hadisələrin əlamətdar səciyyəvi cəhətlərini 

qabarıq şəkildə çatdırmaq üçün bir sıra hallarda zaman şəkilçilərinin 

sinonim   məqamda   işlənə  bilmə   imkanları  nəzərə  alınmış,   üslubi 

zamandan – zaman şəkilçilərinin üslubi məqamlarından da istifadə 

edilmişdir.

Felin   keçmiş   zamanı  hal,   hərəkət   və   hadisənin   söz 

söylənilən   vaxtdan   əvvəl   icra   olunub   bitdiyini   bildirir.   Keçmiş 

zaman   şəkilçilərinin   üslubi   xüsusiyyətlərindən   bəhs   edən 

müəlliflərin   əksəriyyəti  

-ıb

  (

ib,   -ub,  -üb

)   şəkilçisinin   daha   çox 

canlı   xalq   danışıq   dilinə   aid   olduğunu   göstərmişlər.

133

  Bu   fikri 

təsdiq edən dəlillərdən   biri də budur ki, "Dağılan tifaq" pyesi 

canlı   danışıq   dilində   yazıldığından   pyesdə   keçmiş   zaman 

şəkilçiləri  içərisində   ən  çox   işlənəni  

-ıb  (-ib,   -ub,  -üb)

-dır. Bu 

xüsusiyyət həm də təkcə "Dağılan tifaq" pyesinə deyil, Ə.Haqverdi-

yevin   və   onun   bəzi   müasirlərinin   bütün   yaradıcılığına   xasdır: 

"C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin əsərlərinin, demək olar 

ki, hamısı nəqli keçmişin bu forması (

-ıb

 - Q. K.) ilə yazılmışdır".

134

-ıb

 nisbi keçmiş şəkilçisi müasir dildə olduğu kimi, I şəxsdə 

-

mış

  şəkilçisi   ilə   əvəz   olunmuş,   yalnız   II   və   III   şəxslərdə 

işlənmişdir. III şəxsin  təki  isə  həmişə 

-ıb

 şəkilçisi ilə düzəlmişdir. 

Nümunə üçün aşağıdakı misallar kifayətdir:

N ə c ə f     b ə y:  

... İndi o qədər olubsan, ahünalə qəbul 

eləyirsən?

S ə l i m   b ə y: 

... danış görək, sən harada dam yarıb, 

dana çıxarıbsan?   

N a z l ı     x a n ı m: 

Nəcəf bəy! Ölümüm 

133

  .                      . 

 

 

. 

,

Я Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дилинин цслубиййаты Бакы  

1962, 

.252.;                              . 

 

. 

, 1961,

сящ

А ь а м у с а А х у н д о в Фелин заманлары Бакы

 

.112;  .                     –                . 

 

сящ

Т Я ф я н д и й е в а Щ а ъ ы й е в а Мцасир Азярбайъан 

 

 

 

   

 

дилиндя

фелин

кечмиш

заман

формаларынын

цслуб 

 

 

 

.  

 

 

хцсусиййятляри щаггында бязи гейдляр Азярбайъан ССР ЕА 

, 

. 

 . 

. 1961,   3, 

.107.

Хябярляри иът елм сер

№ сящ

134

  .              . 

 

. 

, 1961, 

.113.

А А х у н д о в Фелин заманлары Бакы

сящ

194

---

qabağında   olsun,   dünən   bizim   kişi   gəlib   burada   qumar 

oynayıbsınız

.  İ k i n c i     a v ç ı: 

Di yeri gedək irəli, yazıq 

eşələnə-eşələnə qalub.

 (44)  Ə b d ü l: 

Ölübdür yoqsa? 

(56)  S o 

n a   x a n ı m: (Qışqırıqla qayıdır)  

Öldürüblər... öldürüblər... 

Gözəl balam...

 (54)

Bəzən   indiki   zamanda   icra   olunan   bir   işin   qətiliyini 

bildirmək üçün şühudi  keçmişin şəkilçisindən istifadə edilmişdir. 

S ə l i m         b ə y: 

Amma elə  ki mən, düşəndə, bir dua eləyib  

allahdan bir şey istəyirəm, görürsən o saat buyurur: "Verdim, 

ey mənim bəndəm..."

 (19) K ə r i m: 

Adamı belə tələyə salarlar, al 

gəldi.

 (41)

Bu misallardakı "verdim" sözü  "verirəm", "gəldi" sözü isə 

"gəlir"  mənasındadır,  lakin  işin   qətiliyini  bildirmək  üçün   sözlər 

şühudi keçmişdə işlədilmişdir.

Pyesdə 

-dı

 şəkilçili fellərin bəziləri gələcək zaman mənasına 

malikdir. Faktlar göstərir ki, bu şəkilçi gələcək zaman mənasında 

əsasən işin ehtimalla icrasını bildirir. P ə r i  x a n ı m: 

Qadan 

alım, heç canını üzmə, səbr elə, allah kərimdir, kişinin bəlkə əqli 

başına gəldi, qumarı qoydu yerə.

 (26) S ə l i m  b ə y: 

O da 

indiyədək   dua   eliyir,   züriyyət   istiyür,   allah   da   vermiyir,   deyir 

bəlkə övlad verdim xatircəm oldu, tahı bana dua eyləmədi.

 (19)

Birinci   misaldakı   "gəldi",   "qoydu"   sözləri   qəti   gələcək 

məzmununu, ikinci misaldakı "verdim", "oldu", "eyləmədi" sözləri 

isə   müzare   zamanın   məzmununu   ehtimalla   ifadə   etmişdir. 

Burada   gümanın,   ehtimalın   təzahüründə   modallığın   ifadə 

vasitələrindən olan "bəlkə" sözünün də mühüm rolu vardır.

-dı

 şəkilçisi işin gələcəkdə icrasını qəti şəkildə bildirərkən:

S ü l e y m a n   b ə y:  

Ox, ox!...  Öldürdü  məni namərd 

oğlunun gülləsi, yıxdı atamın evini, tökdi anamın göz yaşını, cavan 

ömrüm paymal oldu!

 (41) 

Məlumdur   ki,   ölmüş   adam   danışmaz.   Süleyman   bəy 

Kərimin   gülləsindən   ölümcül   yaralandıqdan   sonra   mütləq 

öləcəyinə   heç   bir   şübhə   etmədiyi   üçün   onun   dilində   yaxın 

gələcəyə aid olan iş şühudi keçmişin şəkilçisi ilə ifadə edilmişdir. 

Bu cür ifadə forması danışıq dilində o qədər geniş yayılmış və 

təbii ifadə üsuluna çevrilmişdir ki, bu məqamda üslubi zaman–

yəni keçmiş zaman şəkilçisi əvəzinə qrammatik zaman, gələcək 

195

---