Quliyev samir mayiS oğlu
TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTLƏRİNDƏ MALİYYƏ AXINLARININ
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.3. TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTLƏRİNDƏ MALİYYƏ AXINLARININ
İDARƏOLUNMASINDA MALİYYƏ BAZARLARI, İNSTİTUTLARI VƏ ALƏTLƏRİN ROLU Bazar münasibətləri şəraitində hər bir təsərrüfat subyekti üçün ən vacib şərtlərdən birini bazarda öz mövqeyini saxlamaq və gələcəkdə öz istehsalını inkişaf və təkmilləşdirmək təşkil edir. Müasir dövrdə ancaq rəqabətin gücləndiyi bir şəraitdə texniki tərəqqi əsasında fəaliyyət göstərən müəssisələr “yaşaya” bilərlər. Məlumdur ki, mövcud məsələlərin həlli müəssisələrdən tələb edir ki, kapitalın investisiyalara qoyuluşunu səmərəli idarə etsinlər. Bununla əlaqədar olaraq, müəssisələrdə investisiya layihələrinin realizasiyası da obyektiv zərurət təşkil edir və bu məsələ ilə əlaqədar problemlər maliyyə menecerlərinin köməyi ilə həll edilir. İnvestisiyanın mahiyyəti – gələcəkdə iqtisadi gəlir götürmək üçün təsərrüfat subyektinin müxtəlif sahələrində və elementlərinə pul vəsaitinin uzunmüddətli qoyuluşunu ifadə edir. Son variantda investisiya qoyuluşu, əlavə gəlirlər formasında kapitalın həcminin artırılmasında (o cümlədən əmlakın) çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatında investisiyalar material (əşya), maliyyə və qeyri- material investisiyaları formasında çıxış edirlər. Maliyyə investisiyaları – qiymətli kağızlara, banklarda depozitlərə, səhmdar kapitalının təşkilində iştiraka qoyulan pul vəsaitindən ibarətdir. Müasir dövrdə maliyyə bazarının inkişafı, kredit və xüsusiləşdirilmiş maliyyə institutlarının dairəsi genişləndikcə müəssisələrin maliyyə investisiyalarına olan tələbatı da artır. Maliyyə bazarı – maliyyə aktivləri bazarıdır. Maliyyə bazarına sığorta bazarı, valyuta bazarı, milli pul vəsaiti bazarı, fond bazarı, kapital bazarı və s. daxildirö Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə bazarına pul vəsaitinin cəlb edilməsi və yenidən bölüşdürülməsinin əsas aləti kimi fond bazarı çıxış edir. Fond bazarı hansı məsələləri həll edir? 1. Maliyyə bazarı daxili maliyyələşmə mənbələrini və müvəqqəti sərbəst pul vəsaitini səfərbərliyə almaq və onları uzunmüddətli investisiyalara yönəltmək imkanını emitentlərə verir;
58
2. Fond bazarı kapitalın onun iştirakıçıları arasında axınını təşkil edir və bununla da maliyyə resusrlarının iqtisadiyyatın daha rentabelli sahələrinə yönəldilməsinə kömək edir; 3. Maliyyə bazarı investorlara öz investisiya portfelini daha səmərəli təşkil etməyə imkan verir. Burada məqsəd, kapitalı inflyasiyadan qorumaq və əlavə gəlir əldə etməkdir. Maliyyə bazarında əhalinin, müəssisələrinin və s. müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti alqı-satqı obyektini təşkil edir. Qiymətli kağızlar və bank krediti formasında bazarda səfərbərliyə alınan pul vəsaiti istehlakçılara (investorlar tərəfindən) verilir. Beləliklə, maliyyə bazarının fəaliyyətinin əsasını investorların sərbəst pul vəsaitinin olması və istehlakçıların vəsaitə ehtiyacın yaranmasıdır. Deməli, maliyyə bazarı bu münasibətlərdə vasitəçi kimi çıxış edir. Müəssisə və təşkilatlar maliyyə bazarının pul vəsaitindən istifadə etməklə, emissiya (qiymətli kağızların buraxılması), banklarda kredit xətlərinin açılması, başqa təşkilatların istiqrazlarının alınması və sair əməliyyatların aparılmasına nail olurlar. Qiymətli kağızların buraxılışı və ya emissiyası səhmdar cəmiyyəti təşkil olunan zaman həyata keçirilir. Borc kapitalının cəlb edilməsi və müəssisənin ilkin kapitalının həcminin artırılması məqsədi ilə də qiymətli kağızların emissiyası baş verə bilər. Müəssisələrin pul vəsaitinə birdəfəlik tələbatı da bankdan kreditin və başqa təşkilatların istiqrazlarının alınması yolu ilə təmin edilir. Beləliklə, əvvəlki paraqraflarda qeyd edildiyi kimi, maliyyə menecmenti geniş mənada özündə maliyyə axınlarının idarə olunmasını əks etdirir. Maliyyə axınlarının idarə olunmasının məqsədi isə bu proseslərdə iştirak edən bütün tərəflərin mənafeyini təmin etməkdir. Müasir dövrdə müəssisə və təşkilatlarda maliyyə axınlarının realizasiyası aşağıdakı alətlər vasitəsilə aparılır: - bazarlar; - maliyyə institutları; 59
- maliyyə alətləri. İnvestisiya və maliyyə xarakterli tədbirlərin realizasiyası, yəni pul vəsaitinin satıcıdan (donordan) istehlakçıya axını müxtəlif bazar alətlərinin köməyi ilə həyata keçirilir. Həmin alətlər hər hansı bir əməliyyatda iştirak edən iştirakçıların məqsədinin səmərəli təmin olunmasına imkan yaradır. Lakin maliyyə donorlarının (satıcıların) və istehlakçıların axtarılmasını maliyyə bazarında fəaliyyət göstərən maliyyə institutları öz üzərlərinə götürürlər. İri təsərrüfat subyektlərinin strateji maliyyələşmə sistemində kapital bazarları sözsüz əsas yer tutur. Çox şirkətlərin fəaliyyəti maliyyə bazarları ilə sıx əlaqədardır. Həmin bazarlarda pulun dəyişdirilməsi, kreditin verilməsi, kapitalın səfərbərliyə alınması və s. bu kimi əməliyyatlar həyata keçirilir. Maliyyə bazarlarında maliyyə institutları əsas rol oynayırlar. Onlar pul vəsaiti axınını mülkiyyətçidən borc alana yönəldillər. Maliyyə bazarı maliyyə resurslarının alıcıları ilə satıcıları arasında əlaqə yaradır. Maliyyə bazarının bir neçə növünü göstərmək olar: - fond bazarı (müəssisə üçün vacibdir); və bazarın əsasını şirkətin səhmlərinin ticarəti təşkil edir; - ssuda kapitalı bazarı. Bu bazarın əsasını kredit və istiqrazların verilməsi ilə əlaqədar əməliyyatlar təşkil edir. Azərbaycan Respublikasında son dəfə qiymətli kağızlar haqqında qanun 2015-ci ildə təsdiq edilmişdir. «Qiymətli kağızlar bazarı haqqında» AR Qanununda göstərildiyi kimi «qiymətli kağızlar bazarı – qiymətli kağızların emissiyası, buraxılması, tədavülü, ödənilməsi, mülkiyyətçiliyi, saxlanılması, komrensasiyası, öhdəliklərlə yüklənməsi, dövlət tənzimlənməsi və digər əməliyyatların həyata keçirilməsi üzrə subyektlər arasında olan hüquqi və iqtisadi münasibətlərin məcmusu». 1
1 “ Qiymətli kağızlar bazarı haqqinda” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Azərbaycan qəzeti. 15 iyul 2015-ci il. Səh 4.
60
- qiymətli kağızların emitentləri. Emitetlərə daxildir: təsərrüfat subyektləri (əlavə maliyyələşmə mənbələrini almağa cəhd göstərənlər); icra hakimiyyətləri və yerli özünüidarəetmə orqanları (dövlət və bələdiyyə xərclərinin müəyyən hissəsini ödəmək üçün istiqrazlar buraxırlar). Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, emitentə bələdiyyə, dövlət və şəxslər daxildir və onlar qiymətli kağızların satışı ilə əlaqədar əməliyyatları (investisiya təyinatlı qiymətli kağızların dövriyyəyə buraxılması) həyata keçirirlər, lakin onlar qiymətli kağızların mülkiyyətçisi hesab olunmurlar; - qiymətli kağızların sahibləri: (onlar qiymətli kağızların mülkiyyətçisi hüququna malikdirlər). Qiymətli kağızların sahibləri fiziki və hüquqi şəxslərdir, onlar müvəqqəti sərbəst pul vəsaitinə malikdirlər. Qiymətli kağızların sahiblərinin məqsədi müvəqqəti sərbəst pul vəsaitini investisiya etməklə əlavə gəlir götürməkdir. Hüquqi şəxslər kimi investorlara aiddir; sığorta şirkətləri, təqaüd fondları, müəssisə və təşkilatları və s. İnvesstor kimi fiziki şəxslər də çıxış edə bilərdər. İnvestorlar qiymətli kağızları öz adlarından və öz vəsaiti hesabına alırlar; - qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları – hüquqi şəxslər (kredit təşkilatı) və fiziki şəxslər (vətəndaşlar). Onlar sahibkar kimi qeydiyyata alınırlar və müəyyən növ fəaliyyət göstərirlər. Qiymətli kağızlar bazarında sahibkarlıq fəaliyyətinin növlərinə daxildir: - broker fəaliyyəti – burada peşəkar iştirakçı kimi broker çıxış edir. - diler fəaliyyəti; - qiymətli kağızların idarəoluqnması üzrə fəaliyyət; - klirinq fəaliyyəti; - depazitar fəaliyyət – qiymətli kağızların sertifikatlarının saxlanılması üzrə xidmətin göstərilməsi; - qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrinin aparılması üzrə fəaliyyət; - qiymətli kağızlar bazarında ticarətin təşkili üzrə fəaliyyət. Qiymətli kağızlar bazarı ilkin və ikinci bazardan ibarətdir. Qiymətli kağızların bütün növləri (dövlət istiqrazlara, xəzinə öhdəlikləri, səhmlər və s.) ilkin bazarda satılır və satış fond birjaları və vasitəçilər (broker və 61
s.) tərəfindən həyata keçirilir. Ancaq qiymətli kağızların (əvvəllər buraxılmış) yenidən satışı isə ikinci bazar vasitəsi ilə aparılır. Bu bazarda opsion, fyuçers, veksel, sertifikat və s. səfərbərliyə alınır və sonra onların yenidən satışı həyata keçirilir. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|