Bəzi psixoloji nəzəriyyələrdə hətta təsdiq edilir ki, nəzarəto tələbat
təməlli insan tələbatları sırasına aiddir. Lakin X.Stcm hesab edir ki, nə
zarətə olan tələbata protestantizm etikası ilə bağlı üstün ideal kimi
baxmaq zəruridir. Nəzarət təkzibedilməz elmi fakt kimi legitimləşdirilə
və ona belə formada insan davranışının təbii motivi kimi baxıla bilməz.
X.Stemə görə, yuxarıda fərqləndirilən prinsiplər göstərirlər ki, sosial
psixologiya nəinki bu və ya digər mədəni etiqadların, inamların və rəy
lərin ideologiyasını əks etdirir, həm də fərdi təfəkkür və davranış koteksti
kimi siyasətsizləşdirilən və tarixsizləşdirilon sosial sferanı təmsil edərək,
sosial həqiqətin üstünii pərdələyir. Iləqiqi sosial fona isə Markuze və
Xabcrmasm ideyalarına uyğun baxmaq lazımdır. Yəni həqiqi sosial
fenomen ayrıca insanın eqosentrizmi ilə dövlətin şəxsi həyata müdaxilə
etmək səyi arasında inkişaf etmiş sənaye cəmiyyətlərinin daxili zid
diyyətlərini əks etdirməlidir.
Sadalanan bütün aspektlərdə «sosial nəzarət» anlayışının konkretləş
dirilməsi bir şərtlə mümkündür ki, onların insan subyektivliyində (təfək
kürdə və davranışda) əks olunması ilə əlaqədar hakimiyyət münasibətləri
təhlil edilsin. Hakimiyyət müstəsna dərəcədə sosial müqaviləyə əsaslanan
bir şey kimi başa düşülə bilməz. Hakimiyyət daha geniş mənada başa
düşülməlidir. Hakimiyyətin lovqəlfərd səviyyəsində başa düşülməsi onun
mövcudluğunu əks etdirir. Bu halda özünənəzarət strategiyası «üstün-
lük/tabelik» probleminin həllinə xidmət edən eyniliyin müdafiəsi strate
giyası qismində yenidən düşünülə bilər.
Müasir bıııjua dövlətinin rolunun yüksəldilməsi diskresion hakimiyyətin
güclənməsinə səbəb oldu. Bu, ictimai həyatın müxtəlif sferalannda nəzarəti
həyata keçirən, nəinki bu və ya digər siyasi məqsədlərə nail olmaq vasitələri
haqqında məsələləri, öz mülahizələrinə görə həl! edən, həm do bu məqsədləri
faktiki olaraq özləri həll edən vəzifəli şəxslərin imkanlarının genişlənməsin
də ifadə olunurdu. «Diskresion hakimiyyət» (şəxsi mülahizədən asılı olan
hakimiyyət) termini do buradan meydana gəlmişdir.
Sautgcmpton universitetinin (Böyük Britaniya) professoru D.C.Kclli-
genin hesab etdiyi kimi, müasir Qərb ölkələrinin qanunvericiliyinə hətta
ötoıi baxışlar ictimai həyatın iqtisadi, siyasi, sosial və digər sahələrinə
dövlətin müdaxiləsinin genişlənməsi haqqında şəhadət verir. Lakin mə
sələ ancaq dövlət tənzimetməsinin genişlənməsində deyil. İctimai həyat
sahələrinə dövlət təsirinin metodları da dəyişmişdir. Onun ağırlıq mərkəzi
hakimiyyət səlahiyyətlərinin vəzifəli şəxslərin əlində cəmləşmosi üzərinə
166
düşür. Məhz buna görə də vəzifəli şəxslər bütün məsələləri öz müla
hizələrinə görə həll edirlər. Diskrcsiyanın rolunun gücləndirilməsi ənənə
si dövlət nəzarətinin hətta ənənəvi sferalarında (cinayət ədliyyəsində və
cəzalar sistemində) müşahidə olunur.
Diskresion hakimiyyətin mühüm məsələlərindən biri bu hakimiyyə
tin tənzimetmə haqqındakı məsələsidir. Vəzifəli şəxslərin prosessual və
maddi-prosessual əsaslarla fəaliyyəti haqqındakı məsələ də buraya daxil
dir. D.C.Kclligcn həmin fəaliyyətin ciddi hüquqi və siyasi prinsiplər
çərçivəsində həyata keçirilməsinin tərəfdarıdır. Bu fəaliyyət həmin cə
miyyətin əxlaqi dayaqlarına söykənməlidir. Demokratik dövlətdə dis
kresion hakimiyyətə verilən məcburi tələb həmin hakimiyyətin realizə
olunması metodlarına və ictimai mənafelərin son məqsədlərinə uyğun
olan tələblərdən ibarət olmalıdırlar. Diskresion fəaliyyət ancaq belə əsas
da onun üçün zəruri olan keyfiyyəti
legitimliyi özündə ehtiva edə bilər.
Legitimlik - bu, diskresion hakimiyyətin mühüm elementidir.
Siyasi sistem diskresion hakimiyyəti qidalandırır, onun vəzifələrini,
məqsədlərini və funksiyalarını müəyyən edir. Bununla yanaşı, diskresion
hakimiyyət siyasi sistemin real əsasım təşkil edir, çünki rəqabət aparan mə
nafelərin xeyli hissəsinin razılaşdırılması diskresişa səviyyəsində baş verir.
Hakimiyyətin iki səviyyəsi arasında optimal qarşılıqlı münasibət
siyasi sistemin müəyyən etdiyi ümumi mənafe ilə diskresion hakimiyyət
səviyyəsindəki kompromisin nəticələri arasında ohın balansda ifadə olun
malıdır. Bu balansın daimi təmin edilməsi vəzifəli şəxslərin başlıca
vəzifələrindən biridir.
Geniş sosial kontekstin - pluralist və korporotiv kontekstin diskre
sion fəaliyyət, onun siyasi sistemlə və dövlətlə qarşılıqlı münasibətləri
üçün mühüm əhəmiyyəti vardır.
Cəmiyyətə maraqları kəsişən çoxsaylı qruplardan ibarət bir tam kimi
baxan siyasi sistemin pluralist konsepsiyalarının nəzəriyyəçiləri diskre-
siyaya münasibətdə iştirak etmə vasitəsilə nümayəndəliyin gücləndiril
məsi ideyasını təbliğ edirlər. Yəni elə bir ideyanı ki, o, siyasi sistemin dc-
mokratizmini müəyyən dərəcədə genişləndirsə də, bir çox nəzəri və prak
tiki vəzifələrin həllini təmin etmir. Bu, başlıca olaraq cəmiyyətin siyasi
sistemində dövlətin rolunun qiymətləndirilməsinə aid edilir. Belə ki,
«arena nəzoriyyəsi»nə uyğun olaraq siyasi qərar qrup mənafelərin po
tensial münaqişələrinin həlli yolu ilə siyasi sistemin müxtəlif nöqtələrində
167
qəbul olunur. Bu yol «kompromis vo konscssu» yoludur, Lakin bu halda
qərarların qəbulu prosesində dövlətin rolu haqqında heç nə deyilmir.
Mənafelər sistemi üçün ancaq xüsusi əhəmiyyəti olanlara diqqət
yetirilməsini təklif edən R.Paundun hüquqi fərziyyəsinin mübahisəli ol
duğunu qeyd edən D.C.Gelligen göstərir ki, belə yanaşmanın qəbuledil-
məzliyi, yaxud hər hansı mənafeyin tabe vəziyyəti siyasi qərarların qəbu
lu prosesində onun təcrid edilməsinə hələ əsaslar vermir. Fərdlər vo qrup
lar siyasi oyunda iştirak etmək imkanına malik olmalı və siyasi bazarda
öz maraqlarını təmsil etməlidirlər.
R.Paund öz əsərlərində vo mühazirələrində qeyd edirdi ki, hüquq hə
yatda qüvvədə olduğu kimi öyrənilməli, «kitablarda» göründüyü kimi
qavranılmamalıdır. Yəni hüquqa sosial nəzarətin xüsusi mexanizmi kimi
Daxılıııalıdıı.
Amerika hüquq sosiologiyası məktəbi praktiki planda məhkəmə fəa
liyyətinin təhlilinə daha çox diqqət yetirirdi.
Amerika hiiqııq sosioloqlarının praktika!ilığı, onların empirik tədqi
qatlara güclü yönümü eksperimental yurisprudensiya məktəbinin
(F.Bcytcl, Q.Koucn, A.Mur vo başqaları) meydana gəlməsinə kömək et
mişdir. Ilərnin məktəbin meydana gəlməsi XX yüzilliyin 60-cı illərinə
təsadüf edir.
Polşa hüquq sosiologiyası məktəbi. Nümayəndələri özünü nəinki nəzəri
sahədə, həm də tətbiqi sosioloji tədqiqatlar sferasında parlaq şəkildə təzahür
etdirən, müxtəlif hüquq sosiologiyası məktəblərinin beynəlxalq əlaqələn
dirilməsinə və əməkdaşlığına əhəmiyyətli dərəcədə kömək etmiş Polşa hüquq
sosiologiyası məktəbini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır.
Polsa biiqııa sosiologiyasının kökündə L.İ.Pctrajitski davanır. Onun
«hüquq sosıoiogıyası» terminini işiəuiıənıəsııu baxmayaraq, göıkənıiı
polyak alimi Adam Podqructskinin sözlərinə görə, o. Polşa hüquq sosio
logiyasının inkişafına böyük töhfə vermişdir. Onun Polşadakı ən yaxın
şagirdləri J.Landa və Q.Piontka olmuşdur.
İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Y.Landa Krakovda
(1945) Pclrajitskinin yaradıcılığı ilə canlı maraqlanan şəxsləri öz ətra
fında birləşdirmişdir. M.Boruska-Arktova, Y.Qurctski, V.Lanq, M.Los,
K.Opalck, A.Podqurctski, Q.Xaydlcr, l'.Strudnitski, Y.Vrublevski həmin
şəxslərdən hesab olunurlar. A.Podqurctskinin hesab etdiyi kimi, hüquq
sosiologiyasının başlıca predmetini lniquq normaları və bu normaların
əxlaq normaları ilə əlaqəsi təşkil edir.
168
Bu tərif həddən artıq sərt xarakter daşıyır və mübahisə doğurur, ona görə
ki, müxtəlif sos;al normaların sosioloji tədqiqi nəzəri sosiologiyanın mərkəzi
predmeti deyildir. Hüquq sosiologiyası hüquq normalarının, onların əmələ
gəlməsinin və sosial həyati-fəaliyyətə təsirinin tədqiqinə böyük əhəmiyyət
verir, lakin hüquq sosiologiyasının predmet sahəsinin ancaq əxlaq və hüquq
normaları ilə məhdudlaşdırılmasın) heç də nəzərdə tutmur, öks təqdirdə biz,
dövlətin, hüququn və əxlaqın mənşəyinə dair təməlli sosial-tarixi məsələlə
rini görüş dairəsindən kənarda qoymaq riski etmiş olardıq.
Deyilənləri yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdik ki, müasir dünyada
hamılıqla qəbul olunan Skandinaviya (A.Xogcrtroıvı, V.Lunstcdt və baş
qaları) italyan hiiqııq sosiologiyası kimi (R.Trcves, A.Paqani, Q.Marti-
notti, Y.Moriodo və başqaları) məktəblər mövcuddur.
iiuquqı t,;sisa!ıa..;ı la.ı.vı ş.uiadəi
Цпци^а., uı^,\n,ui',u.*ıə-
etmə xarakteri ictimai həyatın mühüm təşkilati prinsiplərini əks etdirir.
Həmin təşkilati prinsiplər dövlətin varlığı şəraitində daha aşkar və müəy-
yəncdici şəkildə təcəssüm olunurlar.
169
Dostları ilə paylaş: |