siologiya dövlət təşkilatlarına, ictimai və xüsusi təşkilatlara tez-tez eks
pert qismində cəlb olunur. Özü üçün belə əlverişli şəraitdə sosiologiya
təbii olaraq (təkcə ABŞ-da deyil) başqa elmlərə də fəal təsir göstərir və
belə elmlər çərçivəsində ixtisaslaşdırılmış sosioloji tədqiqatlar (məsələn,
təbabətdə zöhrəvi xəstəliklərin, yoluxucu xəstəliklərin sosioloji təhlillə
rinin aparılması vo s.) aparılır.
Amerikanın hüquq sosiologiyası əsasən hüquqşünas-praktiklər
(R.Paund, O.V.Xolms, B.Kardozo və başqaları) tərəfindən inkişaf etdiril
mişdir. Həmin hüquqşünaslar lazım olmalı olana yönüm götürmüşdülər.
Buna görə də onlar sosioloji nəzəriyyədə, hər şeydən əvvəl, həmin cə
miyyət və həmin dövr üçün praktiki əhəmiyyət kəsb edən elementləri ax
tarırdılar. Bu gün amerikan hüquq sosiologiyası C.Skolnik, Y.Şur və s. bu
kimi adlarla təmsil olunur.
Amerikan hüquq sosiologiyası məktəbinin başçısı Rosko Paund
(1871-1964) hesab olunur. O, amerikan hüquq sosiologiyasında ən nü
fuzlu və təsir gücünə malik fiqurdur. R.Paund Harvard universitetində
hüququ tədris edirdi.
R.Paund «Sosial nəzəriyyə» (1901) kitabında sosial nəzarət anlayışı
nı inkişaf etdirən amerikan sosioloqu Olsuort Rossun (1866-1951) bir
başa təsiri altında formalaşmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, «sosial nəzarət» anlayışı XIX və XX yüz
illiklərdə xaricdə populyar olmuşdur. O, fərdi xudpəsəndlik probleminin
T.IIobbs həllinin bir hissəsi hesab olunurdu.
O.Ross sosial nəzarətin iki tipini - daxili və xarici nəzarəti fərqləndirir
di. Daxili nəzarət sosial ideallardan, xarici nəzarət isə cəzalardan ibarət idi.
XX yüzilliyin 20-ci illərinə doğru «sosial nəzarət» hüquq sosiolo
giyası da daxil olmaqla, amerikan sosiologiyasının mərkəzi anlayışına
çevrildi. Sosial nəzarət dedikdə, ictimai həyatda problemlərin kollektiv
həllinin rasional vo oxlaqi əsası başa düşülürdü.
40-cı illərdə «sosial nəzarət» «sosial konformistliyin» praktiki sinonimi
olur. Lakin son zamanlar bir çox müəlliflər üzünü tənzimlə məni «sosial nə
zarət» anlayışının mərkəzi elementi hesab edirlər. Onlar sosial nəzarəti han
sısa sosial qrupun vo ya bütün cəmiyyətin öz fəaliyyətini tənzimləmək qa
biliyyətilə əlaqələndirirlər. Bununla əlaqədar
olaraq güman edilir ki, səmərəli
sosial nəzarətin həyata keçirilməsi şəxsi vo siyasi azadlıqdan asılıdır və bu,
onlan eyni vaxtda artırır. Şüurlu sosial dəyişikliklər strategiyası qismində
sosial nəzarətə rasionallığın xüsusi tipi kimi baxılmalıdır. Yəni sosial nəzarət
qeyri-aşkar şəkildə sosial hadisələrin elmi təhlilinə bərabər tutulur.
164
«Sosial nəzarət» anlayışı ilə bir sırada «nəzarətin lokusu», «əldə edil
miş köməksizlik fenomeni», «şəxsi səmərəlilik nəzəriyyəsi» və s. bu kimi
anlayışlar da dayanır. «Nəzarətin lokusu» (yunanca locus - yer) anlayışı
«gözləmə» anlayışı ilə bağlıdır və hərəkətlərin, xətaların törədilməsinin
xüsusi zahiri hallarına və fərdi xüsusiyyətlərinə nəzarət edilməsi demək
dir. «Əldə edilmiş köməksizlik fenomeni» nəticələrlə nəzarət edilməyən
hadisənin gözlənilməsi /.amanı söhbətin emosional, koqnitiv (dərketmə)
vo motivasiyah çatışmazlığının yaranması narahatlığı haqqında getdiyini
nəzərdə tutur. «Şəxsi səmərəliliyin» gözlənilməsi insanın tələb olunan
davranışı həyata keçirməyə qadir olmasına əmiklikdən ibarətdir. Bu hiss
davranışın dəyişməsini qabaqlayır. Yəni o, müəyyən davranışın həyata
ı v ^ b o t H ' i r f V » b y v ;M *
\ ' - \
C ' i b ü b v i ГПй'Ч'УГ'П OÜjr.
Bütün bu anlayışlar ııozori konstruksiyalar kimi amerikan tədqiqat-
çısı X.Stcm tərəfindən nəzərdən keçirilir. Belə nəzəri konstruksiyalar so
sial anlamanı bu və ya digər dərəcədə məhdudlaşdırır, dcsosiallaşmam,
dcinstitutsionallaşmanı və deproblcmləşməni müəyyən edən interpretasi
ya üsullarına arxalanırlar.
Dcsosiallaşma fərdin, onu doğuran sosial kontekstdən ayrılmasından
ibarətdir. Bu miicərrədlə.şdirilmiş fərd sonradan və yenidən sosial kon
tekstə yerləşdirilir. Onun lıaıısı üsulla yerləşdirilməsi fərdin həqiqi sosial
mahiyyətini inkar edir. Bıı zaman sosial iııteraksiya xalis mexaniki pro
sesə çevrilir.
Dcproblcmləşmə də sosial münasibətlərin muxtariyyət və nəzarət
nəzəriyyəsinə hansı şəkildə daxil olmaları spesifikliyini əks etdirir. Cəmiy
yətə yeganə istəklə hərəkət edən və özündə sanki rasional, vicdanlı, xeyirxah
və lələbkar kcyuyyə.^n, u.cr.d eıi.maş ıo.d; təcəssüm ctdııən şəxsləşüiiiiıniş
tam kimi baxılır. Belə hesab olunur ki, sosial münaqişə mənafelərin parça
lanmasını əks etdirir. Həmin münaqişələr isə qarşılıqlı hərəkət edən oppo-
ncntlər (cəmiyyət və insan) tərəfindən həll oluna bilərlər.
İnstitutsionallaşma nəzəriyyədə fərdi-şəxsi və institutisional səviy
yə arasında kifayət qədər qarşılıqlı fəaliyyətin olmaması nəticəsində təza
hür edir. Cəmiyyətə və ya dövlətə bu zaman fərddən fərqli olan bütövlük
kimi baxılır. Pordlər özünütənzimləyən vahidlər, öz taleyinin ağası, sahibi
kimi başa düşülürlər. Ətraf isə xarici qüvvələr rolunu oynayır, çünki
məhz ətraf şəxsiyyətin inkişafı ilə əlaqədar başlanğıcların maneəsi qis
mində çıxış edir.
165