R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

Kitob
so'zi 
kitop
tarzida talaffuz etilsa, voqelangan 
(p)
tovushi 
[b]
fonem asining nutqiy varianti hisoblanm aydi. C hunki 
jarangsizlashuv hodisasidagi m iqdor o'zgarishi m e’yor chizig'idan 
o 'tib , sifat o'zgarishi darajasigacha yetgan va 
[p\
fonemasi mohiyati 
chegarasiga kirgan. Xuddi shunday [a] fonem asi voqelanishida ham
«torlik» belgisining kenglik chegarasiga etishi bilan variant [/] 
fonem asi m ohiyati chegarasiga kirib ketadi.
Tovush 
(variant)larning 
bir 
fonem aga 
birlashishi 
uchun 
ularning barchasida o'zgarishsiz saqlanadigan m uhim bir xossa 
e ’tiborga olinishi lozim. Bu bir guruhga kiruvchi barcha v anantning
63

---

ushbu guruhga kirm aydigan boshqa variantga bir xil qaram a-q arsh i 
turish i (b u n d a y belgi, odatda, fonologik farqlovchi belgi ham
deyiladi) va b ir xil m a ’no farqlashidir. B oshqacha aytganda, tovush 
(v a rian t)lar bir fonem aga birlashishi 
u ch y n
u lar funksional 
um um iy likka h am ega bo'lishi lozim . M a ’no farqlash xossasi an a 
sh u n d ay funksional um um iylik. F o n em a m a ’no farqlash xossasiga 
ega. 
L ekin 
tovushning 
barchasi 
ham
h a r 
d o im
m a ’no 
farqlayverm aydi. B ir fonem aning nutqiy varianti o 'r n in i ikkinchi 
fo n em an in g nutq iy varianti egallasa, so ‘z o 'zg arib ketadi: 
bosh-bot,
bosh-besh
kabi. L ekin bir fonem aning bir varianti o 'rn in i uning 
ikkinchi b ir varianti bilan alm ashtirilsa, m a ’no farqlash am alga 
oshm aydi. 
O ’t
(o 'sim lik) so'zidagi (o') unlisini b ir kishi til oldi, 
boshqasi esa, shevaning fonetik xususiyatidan kelib ch iq q an holda, 
til o rq a tovushi sifatida talaffuz etadi. Lekin u la r b ir fo nem a 
varianti bo'lganligi sababli o 'z aro m a ’no farqlash qobiliyatiga ega 
em as.
D em ak , 
fo n em a deganda uning fizik-fiziologik xossalari 
m ajm u id an iborat m a ’lum otnigina tushunm aslik kerak. M asalan, 
fizik-fiziologik um um iylik b o ig a n [
b
] balki barch a tillard a bo 'lishi 
m um kin. F o n em a esa h a r bir tilda o 'z ig a xos. C h u n k i fo nem a 
o 'z in in g ijtim oiy xossasini m a ’lum b ir tildagina bajaradi. B uni shu 
bilan izohlash m um kinki, m avhum (lisoniy) [6] ning qaram a- 
q arshiliklar tizim i, m a ’no farqlash vazifasi faqat m a ’lu m b ir til 
u ch u n g in a xos. B oshqacha aytganda, to vush lam ing ularn i bir 
g u ruhga 
kirituvchi 
funksional 
xususiyatlari 
(akustik-fiziologik 
xossalari bilan birgalikda) faqat bir til doirasidagina am al qiladi.
F o n e m a funksional q o 'llan ish d an tashqarid a am al qiladigan, 
m uayyan to v u sh lar guruhidan um um lashtiriladigan m av hu m tovush 
tipi 
em as. 
U
m uayyan 
funksiya 
bajaradigan 
tovushlar 
u m um lashm asi. 
Biroq 
fonem ani 
«sof funksiya» 
bilan 
ham
chegaralab qo'ym aslik lozim . C h unki u eshitish a ’zosiga t a ’sir 
qiladigan va funksiya bajaradigan birlik. Biroq h a r ikkala xossasini 
h am varianti — tovush orqali nam oyon qiladi.
F o n e m a va uning varianti b o 'lg an n u tq tovu shi q an day 
m u n o sab atd a b o 'lsa , yozm a nutqda fonem aning grafik ifodasi va 
yozm a tovush sh unday m unosabatda bo'ladi.
F o n em an i 
talaffuz 
qilib 
va 
eshitib 
bo 'lm ag anligi 
kabi, 
fo n em an in g grafik ifodasi ham ongda shartli ravishda o 'rinlashg an. 
T alaffuz qilgan birligim iz fonem a em as, balki to vu sh bo'lganligi 
kabi, (