R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

[sort]
va 
[o'zbek]
atamalarining qo'llanilishi shu farqlanish bilan bog'liq. Turdi 
Farog'iy she’riyatida, Abdulla Qodirivning «O'tkan kunlar» va 
«M ehrobdan chayon» asarlarida buning yorqin namunasini ko'rish 
m um kin. C hunonchi, Turdi g'azallaridan birida shunday baytlar 
mavjud:
O 'zbak o'g'li o'qisa tafsir ila mishkotni,
Ro'z savin-u shab qiyom afzun etib tootni,
Etsa toroji havodis, ja m ’ o'lub avbosha der:
«Sahmgin solib suron ur. mol in olg'il sortni».
[
O'zbek\
so'zining 
bugungi 
kunda 
tilimizda 
b a ’zan 
voqelantiradigan «sodda», «oq ko'ngil», «to'g'ri» kabi m a ’nolari 
ham shu farq bilan bog'liq:
Sevsam, sevibm an-da, o'zbekm an, sodda.
( G '.G 'u lo m )
Rus istilosi davrida ham IX—X asrdagi turklarning avlodi 
bo'lgan aholi 
[sort], [sari]
nomi bilan yuritilardi. Shuning uchun
XIX asr oxirlarida o'z bek tilining rus harbiylari tom onidan 
o'rganilishi uch u n N .P.O stroum ov, 
M.S.Andreyev, 
L.A.Zimin 
kabilar tom o n id a n tuzilgan ilk qo'llanm alarda u shu nom bilan 
atalgan.
13

---

XX 
asr 
boshlarida 
bugungi 
o ‘zbek 
millatining 
rasmiy 
nom lanishi a n c h a balis-u m unozaraga sabab bo'Idi. Asosiy bahs 
[turk] — [turkistonlik] — \sori\ 
— [o'zbek]
atamasidan biri ustida 
bordi. Shu davrda ilg‘o r adiblar k o ‘proq 
[o'zbek]
atamasini 
m a ’qullashdi.
] 0 ‘zbek]
so'zi etn o n im (xalq nom i) sifatida qadimgi davrdan 
qo'llanilib kelgan. IX asr arab manbalarida- o'zbeklar, ularning 
botirlik va qo'rqmasliklari, shuning uchun xalifa sardorlari ulardan 
o'zlari uch u n qo'riqchilar yollaganligi haqida m a ’lumot bor. Lekin 
fanim izda rus va sovet davrida bir fikr — o'z bek so'zi Oltin O 'rd a d a
1313— 1342-yillarda xonlik qilgan Sulton M u h a m m a d O 'z bekxon 
no m idan olingan degan talqin targ'ib etilgan. Bu — xato talqin. 
Zero, bu so'z etn o n im sifatida, aytib o'tilganidek, XIV asrdan 
a n c h a oldin h am qo'llangan. Aksincha, Sulton M u h am m ad g a bu 
antro p o n im (kishi nomi) 
[o'zbek]
etnonim i asosida berilgan.
G 'a rb iy Yevropa o'zbek tili va m adaniyati bilan X V II—XVIII 
asrlardan boshlab yaqindan tanisha boshladi va tilimiz G 'a rb iy
Yevropada 
chig'atoy tili
nom i bilan m ash h u r bo'Idi. Bu n om
haqiqatan ham chingiziy C hig'atoy ibn Chingiz (vafoti 1242-y.) 
bilan bog'liq. Bunga sabab shuki, XVII va u n d a n keyingi asrlarda 
m u m to z adiblar hududimizga X II I—XIV asrlarda kirgan C hig'atoy 
ulusi nom i asosida til va adabiyotimizni ham shu nom bilan atagan. 
Yevropada 
bu 
nom ning 
keng 
om m alashishida 
H erm an 
Vamberining XIX asr o'rtalarida 
m intaqada keng yoyilgan 
«Chagatayishe 
sprachstadium» 
(«Chig'atoy 
tili 
darsligi») 
darsligining xizmati katta.
Yevropada o'z bek tili, bundan tashqari, (
qoraxoniy
), (
sharqiy
turk), (sharqiy turkcha),
(sharqiy Turkiston tili),
( islomoy sharqiy
turkiy), (chigiliy),
(turkiy turoniy), (N avoiy turkiysi)
va boshqa 
n o m lar bilan m a ’lum. Bu atam adan har birining o'ziga xos ilmiy- 
tarixiy asosi bor.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, o 'zbek tili va xalqining ildizi 
q a d im -q a d im d a n boshlangan va qarluq qavmlari ham da lahjalari 
turli davrlarda o 'g 'u z , uyg'ur, qipchoq kabi turkiy qavmlarini, 
shuningdek, eroniy, arabiy, m o 'g 'u l kabi noturkiy qavm vakillari 
lahjalarini o'ziga singdirgan, IX—X asrdan boshlab hozirgacha 
uzluksiz ijtim oiy-m adaniy taraqqiyot natijasida millat va milliy til 
sifatida shakllangan. Bu murakkab tarixiy jarayon t a ’siri tilimizning 
shevaviy bo'linishida (o'zbek um um xalq tilining uch katta lahjaga 
ajralishida), leksik-grammatik xususiyatida (c h unonchi, qaratqich 
kelishigining qarluqcha 
[-ning]
q o'shim chasi bilan 
men, sen
14

---

olmoshlarida 
o 'g ‘uzcha 
[-
ing
] 
ko'rinishining 
saqlanishi, 
ilon
so'zining shu o ‘g ‘uzcha shaklda tilda m e ’yorlashishi, 
uning 
qarluqcha 
yilon
shaklining eskirishi va qipchoqcha shevaviy 
jilan
k o ‘rinishining mavjudligi, tilimizda katta miqdordagi tarixan arabiy, 
forsiy, qism an m o ‘g ‘ulcha bo'lgan so'zlarning borligi v.h.) o'z 
aksini topgan. Shuning uchun «nomi o'z idan, o'zi nom idan 
qadimiyroq» iborasi o'z bek tili va millati tarixiga ham daxldor.