R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

I Q ISM
0 ‘ZBEK XALQI VA TILI TARIXIDAN
0 ‘zbek xalqining shakilanish va nomlanish tarixidan
H a r qanday xalqning shakilanish va nomlanish tarixi juda 
chigal masala, u k o 'pincha har xil bahs-u m unozaraga sabab 
bo'ladi. Barcha xalq tarixini o'rganishda bo'lgan bu murakkablik 
o'zbek xalqi tarixiga ham oid. Chunki har bir xalq o 'z shakilanish 
tarixida boshqa turli-tum an xalq, til, madaniyat bilan uzoq-yaqin 
m unosabatda bo'ladi, elat, xalq, millat darajasiga ko'tarilguncha 
uzoq tarixiy taraqqiyot yo'lini bosib o'tadi. Biror xalq yoki millat, 
shubhasiz, o'z aro til, madaniyat, mintaqa jihatidan yaqin bo'lgan 
qavm -u qabilalarning birlashishi, oralaridagi farqning asta-sekin 
yo'qola borishi, ularning til, madaniyat 
(jumladan, rasm-rusu;n, 
odat, 
adabiyot, 
s a n ’at v.h.), 
mintaqa, 
iqtisodiy va ijtimoiy 
munosabat asosida yaqinlashishi zaminida shakllanadi. Xalqning, 
millatning shakllanisliida ishtirok etgan qavm -u qabila, har xil 
katta-kichik etnik uyushm a o'z davrida har xil noni bilan atalib 
k e l g a n .
Shuning uchun ayni bir xalq turli davrda turli nomlangan 
Istagan xalq yoki millatning hozirgi nom idan ko'ra uning etnik 
jihatdan shakllanishi ancha qadimiy. Bu hodisani hozirgi rus, 
ingliz, nemis, fransuz kabi xalqlar tarixida ham ko'rish mumkin. 
O 'zbek xalqining shakilanish va nomlanish tarixi masaiasi ham 
xuddi shunday. Millat sifatida mavjud nom -
o'zbek
etnonimini 
xalqimiz rasmiy ravishda XX asrning boshlarida olgan bo'lsa-da, 
hozirgi O'zbekiston hududida o'zbek millati etnik asosining 
shakllanishi uzoq asrlarga borib taqaladi. Shoir Erkin Vohidov:
Tarixingdur ming asrlar ichra pinhon, о ‘zbegim,
Senga tengdosh Pomir-u oqsoch Tiyonshon, о ‘zbegim
deb 
yozganida 
mubolag'a 
yo'q
— 
o'z bek 
xalqi 
asosining 
O'zbekiston (va unga yaqin) hududlarda shakllanishi IX va undan 
oldingi asrlaiga mansub. Buning yorqin dalili ushbu davr yozma 
yodgorliklarda 
qayd 
etilgan 
toponim
(joy 
nomlari) 
va 
an troponim lar (kishi 
nomlari)dir. 
Jum ladan, 
O'zbekistonda 
[budun]
tarkibiy qismiga ega bo'lgan toponim lam i 
ko'plab
9

---

uchratish m um kin: 
[Shirbudun],
[
Qusbudun
], 
[Quzbudun],
Bu 
to p onim tarkibidagi 
budun
so'zi qadimgi turkiy tilda, X—XI 
asrlarda, «xalq, el, ulus» m a ’nosida ju d a keng qo'llangan. D em ak, 
[Shirbudun] —
shir xalqi, shir elati m a ’nosini anglatadi. 
[Shir], [sir],
[chir]
nom i bilan esa qadimgi turkiy xalqlardan biri nom langan. 
Sir
budun —
«sir xalqi», «sir qavmi» m a ’nosida Kultagin yodgorligida 
(732-yil) keng qo'llaniladi. D em ak, Buxoro shahridan 5 km 
sharqda joylashgan va Buxoro amirlarining istirohatgohlaridan biri 
bo'lgan Shirbudun qishlog'i nom i tarkibida saqlangan 
[budun]
so'zi 
bu toponim ning shu so'z qo'llanilgan davrga (ya’ni X—XI asrlarga) 
mansubligidan, shu vaqtlarda Buxoroning qoq markazida butun 
boshli bir m askanda turkiy xalqlarga m ansub shir (sir, chir) qavmi 
muqim bo'lganligidan dalolat beradi. C hunki k o'p hollarda qishloq 
shu qishloqda yashagan aholi — urug' (qavm, elat) nom i bilan 
atalib 
kelgan. 
C h u n o n c h i, 
[M ang‘it], 
[Qipchoq], 
[Qarluq],
[Jaloyir], 
[Sayot], 
]Olot], 
[Arabon], 
]Arabxona],