R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

Agar bir qavm. va gar yuz, yo'qsa, mingdur —
Muqarrar turk uiusi xu d meningdur.
Olibmen taxti farm onim g'a oson
Cherik tortmay Xitodin to Xuroson.
Ko'ngul bermish so'zimga turk jon ham.
Na yolg'iz turk, balkim turkmon ham.
(«Farhod va Shirin»dan)
Turk nazmida chu tortib men alam,
Ayladim ul m am lakatni yakqalam .
(«Lisonut tayr»dan)
Va, hatto, «turk sortdin tezfahmroqdur» («M uhokamatul 
lug'atayn») deb yozadi.
11

---

[Turk]
so‘zi turkiy tillarda O'umladan, o ‘zbek tilida) — keng va 
t o r m a ’noga ega. Keng m a ’noda o ‘z ichida bir necha ichki 
guruhlarga bo'linadigan o 'z a ro qarindosh (kelib chiqish, leksik va 
gramm atik vositalari bilan o'z aro o'xshash bo'lgan) tillar (turkiy 
tillar shaklida) va shu tillarda so'zlovchi xalq va ular ajdodlarining 
um um iy, barchasi u c h u n xos bo'lgan nom i sifatida q o ilanila di. 
Tarixiy m anbalar va hozii^i ilmiy adabiyotlarda turkiy tillarning 
o'zaro yaqinlik darajasiga k o'ra ikki tarm og'i — G 'a rb iy xun, 
Sharqiy xun tarmoqlari, liar bir tarm oqning bir nec ha guruhi 
ajratiladi. Turkiy tillarning G 'a rb iy xun tarm og'i quyidagi asosiy 
ichki guruhlarga bo'linadi.
1) 
qarluq guruhi (hozirgi o'zbek, uyg'u r tillari);
2) 
qipchoq guruhi (qoraqalpoq, qozoq, tatar, boshqird, 
n o 'g 'o y tillari);
3) 
o 'g 'u z guruhi (turkm an, ozarbayjon, turk, Turkiya 
turkchasi, gagauz tillari);
4) 
bulg'or guruhi tillari (chuvash tili) guruhlardan iborat 
bo'lsa, sharqiy xun tarm og'i quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1) 
u y g ' u r - o ' g ' u z g u r u h i ( q a d i m g i t u r k i y ti l , y o q u t , x a k a s ,
t u v a ti li , t o ' f a l a r t i l i ) ;
2 )
q i r g ' i z - q i p c h o q g u r u h i ( q i r g ' i z , o l t o y t i l l a r i ) .
[Turk]
so'zi keng m a ’noda shu tillar va xalqlarning um u m iy
nomi sifatida qo'llaniladi va turkiy til h am d a xalqlarni noturkiy 
(chunonchi, arab, fors, tojik, 
m o 'g'ul, slavyan v.b.) til va 
xalqlardan ajratadi.
T o r m a ’noda 
[turk]
so'zining m a ’nosi va qaysi til va xalqqa 
nisbatan ishlatilayotganligi bu so'z ning muayyan ishlatilish o'rni 
(hududi) va davri bilan uzviy bog'liq ravishda o'zgaradi. Jum ladan, 
M ah m u d Koshg'ariy X—XII asrlarda 
[turk]
so'zini tor m a ’noda 
«Qoraxoniylar davlatida yetakchi mavqega ega bo'lgan, boshqa 
yondosh 
turkiyzabonlardan 
(o'g'uz, 
turkm an, 
uyg'ur, 
qipchoqlardan) til jihatida n m a ’lum darajada farqlangan toifa» 
m a'nosida qo'Ilaydi. Alisher Navoiyda keltirilgan parchada 
[turk]
va [
turkm an
] so'zlari zidlanishidan anglashilib turganidek, 
[turk]
so'zi keng m a ’noda h am , to r m a ’noda ham ishlatilgan. T o r
m a ’noda 
[turk]
so'zi bilan M a h m u d Koshg'ariy kabi qarluq 
toifasiga mansub, o 'z b ek xalqining shakllanishiga tayanch asos 
bo'lgan o 'tro q aholini nomlagan.
Kavkaz, Turkiya, Oltoy, Volgabo'yi, Boltiqbo'yi, Sharqiy 
Yevropa hududida qo'llanilgan 
[turk]
so'zining to r m a ’nosi (qaysi 
xalq yoki etnik guruhni atab kelayotganligi) davri va m intaqasi
12

---

shart-sharoitiga mos aniqlanadi ham da h ar bir davru hudud uchun 
o ‘ziga xos.
XVI asrda hozirgi O'zbekiston aholisi tarkibida katta o'zgarish 
sodir bo'ldi: Tem uriylar davlati Dashti Qipchoqdagi (Sirdaryoning 
o ‘ng 
qirg'og'idan 
shimol-sharqda 
joylashgan 
Qozog'iston 
cho'llarida) 
M u h a m m a d
Shayboniyxon boshchiligida qipchoq 
toifasiga m ansub k o'c hm a nchi o'z beklar tom onidan bosib olinadi 
va 92 urug'ga mansub bo'lgan ko'c h m a n ch i o'zbek toifasi vakillari 
bu hududga ko'plab kelib joylasha boshladi. K o 'c h m an ch ilar o'troq 
aholini sort deb ataganlari sababli k o'c hm a nchi o'z beklar o'zlari 
bosib olgan va o'z ini turk deb nomlagan o 'tro q (juda k o'p hollarda 
zullisonayn, 
shaharda 
istiqomat 
qiluvchi 
yoki 
sug'orma 
dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi) aholini, odatiga ko'ra, soil deb 
atadi. 
Natijada XVI 
asr va 
undan 
keyingi davrda hozirgi 
O 'zbekistonda 
(Shayboniylar davlati 
hududida) 
aholini 
sort- 
o'z bekka ajratish ommalashdi. [5o/-r] atamasi bilan Qoraxoniy- 
Chingiziy-Temuriylar davlatida turk deb atalgan, qarluq toifasiga 
m ansub turkiyzabon (va zullisonayn) o'troq aholining (ularga singib 
ketgan boshqa elatlarning) avlodlari, o'z bek nomi bilan qipchoq 
toifasiga 
mansub 
Shayboniyxon 
bilan 
kelgan 
ko'chm anchi 
chorvachilik yoki lalmikor dehqonchilik bilan shug'ullanuvchilar 
atalgan. XVII—XIX asrlarda badiiy adabiyotda