də alman iqtisadçısı Fridrix List (1789-1846) təsvir etmişdir. 0 ,
əsərlərində göstərmişdir ki, çoxdan bazar iqtisadiyyatı və libera
lizm yolu ilə gedən ölkələr ona görə həm işə qazanırlar ki, eyni mo
del başqa təsərrüfat modellərindən istifadə edən ölkələrə qəbul et
dirilir. Görünür, “azad ticarətin bərabər” şərtləri, əslində, inkişaf
etmiş bazar ölkələrinin daha da zənginləşm əsinə, bazar yoluna ye
nicə qədəm qoymuş ölkələrin isə yoxsullaşmasma səbəb olur. Bu
halda, zənginlər daha da zənginləşir, yoxsullar isə daha da yoxsul-
laşır. List göstərir ki, beləliklə, ənənəvi liberal ölkələrin (ilk növ
bədə, anql-sakslann) öz modelini qalan ölkələrə qəbul etdirməsi
son dərəcə xeyirlidir, çünki bu halda onların böyük iqtisadi və
siyasi fayda götürməsi təmin olunur.
Bəs, bu halda, obyektiv şərait üzündən səmərəli inkişaf edən və
təcavüzkar liberal rəqibləri ilə toqquşan qeyri-liberal ölkələr necə
olsun? Bu problem XIX əsrdə Almaniyanın da qarşısında kəskin
şəkildə dururdu və onu məhz Fridrix List həll etməli oldu. Prob
lem ə “qərbləşməsiz m odem ləşm ə”nin analoqu olan “böyük ərazi
lərin avtarkiyaları” nəzəriyyəsi ilə cavab verildi.
“Böyük ərazilərin avtarkiyaları” konsepsiyası nəzərdə tutur ki,
bazar dövlətləri ilə sərt rəqabət şəraitinə salınmış qeyri-bazar döv
lətləri qismən liberal sistemlərin nailiyyətlərini təkrar edən, lakin
“gömrük ittifaqının” ciddi məhdudiyyətləri çərçivəsində muxtar
inkişaf modeli yaratmalıdır. Bu halda azad ticarət iqtisadi inkişaf
dinamikasını təcili surətdə yüksəltmək üçün özünün sosial-siyasi
və təsərrüfat-inzibati səylərini birləşdirən dövlətlərin strateji blo
kunun çərçivəsi ilə məhdudlaşır. Daha inkişaf etmiş liberal dövlət
lərə münasibətdə isə sərt himayədarlıq prinsiplərinə əsaslanan
möhkəm gömrük maneələri qoyulur. Beləliklə, bir tərəfdən, ən
yeni iqtisadi texnologiyaların tətbiq sahəsi maksimum genişlənir,
digər tərəfdən isə, siyasi və təsərrüfat suverenliyi ardıcıl surətdə
dəstəklənir.
Qeyd edək ki, “qərbləşməsiz modernləşmə” düsturu müəyyən
mənada qloballaşma nəzəriyyəçilərinə müqavimətin konseptual
Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
_______
156
________________
III fəsil. Qloballaşma dövründə dövlət va cəmiyyət
əsasını təşkil edir. Bu nəzəriyyəçilərin bir qismi hesab edir ki, dün
ya ictimai fikrinə dual sxem aşılanması vacibdir: bir tərəfdə islahat
çılar, dəyişiklik tərəfdarları, digər tərəfdə isə mühafizəkarlar, köh
nəliyə inadkarcasına sədaqətli olanlar. Sxem işlədikcə, islahatçı
qərbçilər sanballı ictimai dəstək alacaqlar.
Lakin sxemə üçüncü ünsür daxil ediləndə mənzərə xeyli ma
raqlı olur. Qarşıdurmaları gec v ə ya tez həmişə, guya gələcəyi
təcəssüm etdirən “islahatçılar” ın qələbəsi ilə nəticələnəcək “m o-
dem ist-qərbçilər” v ə “antim odem ist-antiqərbçilər”lə yanaşı,
“antiqərbçi modemistlər” , yaxud “mühafizəkar inqilabçılar” da
meydana çıxırlar.
Öz iqtisadi platforması, ideoloji təminatı, mədəni bazisi olan
müstəqil qüvvə kimi “üçüncü ünsür”ün meydana çıxması bayağı,
mənasız siyasi qarşıdurmanın nisbətini pozur. “M odemist-qərbçi-
lər” dərin islahatlar, təsərrüfat modelində əhəmiyyətli dəyişiklik
lər, elitanın dövlət idarəetməsinin mühüm sahələrinə real şəkildə
rotasiyası, həyatın bütün sahələrinin irimiqyaslı modernləşməsi tə
rəfdarıdırlar. Lakin bu zaman onlar dövlət suverenliyinin, iqtisadi
ve mədəni müstəqilliyin tam qorunub saxlanmasını, milli köklərə
sədaqəti, milli eyniyyətin dəstəklənməsini mütləq ve sarsılmaz şərt
hesab edirlər. Modernləşmə də, suverenlik de heç bir halda imtina
edilməsi mümkün olmayan şəksiz imperativlərdir.
Şübhəsiz ki, mədəni inqilab transformasiya dövrünü yaşayan
cəmiyyətin inkişafının zəruri tarixi atributudur. Şərq ölkələrinin
əksəriyyəti milli “M en”in təşəkkülü ve möhkəmlənməsinin bu
mərhələsini keçmişdir. Yaponiyada Meydzi inqilabı, Türkiyədə
Mustafa Kamal Atatürkün mədəni inqilabı bu Şərq cəmiyyətlərinin
modernləşməsinə ve tərəqqisinə kömək etmişdir.
Lakin qərbleşme ve onu müşayiət edən mədəni inqilab yeni
dəyərlərin sahibləri üçün heç də həm işə uğurlu olmamışdır. Bu za
man milli suverenliyin məhdudlaşması və sərhədlərin aradan qaldı
rılması baş verir ki, bu da qerbləşme meyillərinin təsirinə məruz
qalan tradisionalist v e modemist qrupların mənafelərinin toqquş
masına gətirib çıxarır. Bu halda müqavimət son dərəcə sərt olur və
157
yeni səm ərəli mədəni inqilabın mümkünlüyü heçə enir. İranda
1979-cu il inqilabı tradisionalistlərin və modemistlərin m əh z bu
cür toqquşması nəticəsində baş vermişdir. Dövlətin v ə cəm iyyətin
g ələcəyi ənənə ilə qərbləşmə arasındakı qarşıdurmadan sonra d ö v
lətin hansı yolu seçəcəyindən asılıdır.
Tarixə nəzər salsaq görərik ki, inteqrasiya etmək v ə dem əli,
Yer məkanının bu və ya digər hissələrini assimilyasiya etm ək
cəhdləri ilə bağlı proseslər heç vaxt səngiməmişdir. Ola bilsin, bu
proseslər daha sürətlə, yaxud da ləng getmişdir. Lakin prosesin özü,
əslində, həm işə mövcud olmuşdur. Hətta müharibələrə, m ünaqişə
lərə və dini ziddiyyətlərə baxmayaraq, bəşəriyyət həm işə daha çox
qarşılıqlı asılılığa, daha çox inteqrasiyalı olmağa çalışmışdır.
M əsələn, makedoniyalı İskəndərin Şərq yürüşləri yunan v ə q ə
dim Şərq tarixinin ellinizm mərhələsinin başlanğıcını qoymuşdur.
Ellinizmi o dövrdə eramızdan əvvəl mövcud olan məlum coğrafi
anlayışlar çərçivəsində, bir növ, dünya inteqrasiyası hesab etmək
olar. Makedoniyalı İskəndərin yürüşləri çox vaxt dağıdıcı xarakter
daşısa da, bütövlükdə, yeni sosial münasibətlərin yeni formalarının
yaranmasına, yeni şəhərlərin salınmasına, o vaxtkı dünyanın coğ
rafi hüdudlarının genişlənm əsinə, iqtisadiyyatın və ticarət əlaq ələ
rinin inkişafına kömək etmişdir.
Ellinizm oykumeninin ərazi çərçivələrinin genişlənməsi öz ifa
dəsini ticarətin və əm təə-pul münasibətlərinin sürətli inkişafında
tapırdı. Köhnə ticarət yolları bərpa edilmiş, Nil çayından, Qırmızı
dənizdən, Babülməndəb boğazından və Ərəbistan dənizindən keç
m əklə İskənderiyyeden Hindistana gedən yol kimi yeni yollar açıl
mışdı. Şəhərsalma intensivləşirdi. Yunan tipli 170-den çox iri və
kiçik şəhər salınmışdı. Ə nənəvi suveren yunan polisi tipini əvəz
edən yeni dövlət quruluşu forması meydana gəlmişdi. M ədəniyyət
tərəqqi etm əyə başlamış, əhalinin yerdəyişməsi və qaynayıb-qanş-
ması güclənmiş, dünyagörüşü zənginləşmiş, insanların yaradıcılıq
həvəsi yüksəlmişdi.
Lakin eyni zamanda, ellinizm heç də hər yerdə müsbət amil
kimi qəbul edilmirdi, heç də bütün ölkələr bu cür inteqrasiya ilə
Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
_______
158
razı deyildi. Odur ki, müqavimət baş verir, qarşıdurma yaranır və
bunlar itaət və müdaxilə əleyhinə silahlı çıxışlara çevrilirdi.
Ellinizmlə qarşıdurma dövründə yəhudi tarixi iki siyasi qrup
laşma yaratmışdı. Makkaveylər dövründə (e.ə. I əsrin ikinci yarısı)
yaranmışdı və Roma hökmranlığının bütün qəti əleyhdarlarını bir
ləşdirən birinci qruplaşma zelotlar adlanırdı. İrodçular adlanan
ikinci qruplaşma çar Böyük İrodu dəstəkləyən qüvvələri təmsil
edirdi. Mübarizə yolları və metodları bir-birinə son dərəcə zidd
olsa da, onlan bir şey - ellinizm ə qarşı mübarizə səyləri birləş
dirirdi.
Fələstində əvv əlcə yunanların, sonra isə romalıların ağalığına
qarşı azadlıq müharibəsinin iştirakçıları olan zelotlar ellinizmə sərt
müqavimət göstərməyə üstünlük verirdilər. Ellinizmin təzyiqi güc
ləndikcə, zelotlar daha sıx birləşir v ə özlərinə qapanırdı. Onlar öz
mübarizələrində dinlərinin paklığını qoruyub saxlamaq, bununla da
ilahinin mərhəmətini qazanmaq ümidində idilər. Daha inkişaf etmiş
və irəli getmiş sivilizasiya qarşısında tab gətirə bilməyəceklərini
anlayan zelotlar başlarını quma soxmuş dəvequşuna, yaxud qınına
çəkilmiş tısbağaya bənzəyirdilər. Zelotlar topların və odlu silahla
rın qarşısına nizə v ə xəncərlə çıxan döyüşçüləri xatırladırdılar.
Onlar öz vəziyyətinin ümidsizliyini başa düşsələr də, heç neyə
baxmayaraq, ənənələrə, öz tarixinə sadiq olaraq qalır və o dünyada
layiqli haqlarını alacaqlarına ümid bəsləyirlər.
Eyni vəziyyət XIX əsrin sonlarında modernləşən Yaponiyanın
da tarixində müşahidə olunur. Samuraylar və yapon əyanlarının bir
hissəsi modernləşmədə v ə qərbləşm edə öz milli “M en”ləri üçün
təhlükə görür və yapon modemistlerinin ölkəni və həyat tərzini də
yişdirmək strategiyasına m üqavim ət göstərirdilər. İmperator,
samuray qılıncı və Busido ruhu onlar üçün öncül dəyərlər idi. On
ların fikrincə, modernləşmə bu deyərləri alt-üst edə bilərdi.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, çar Böyük İroda sadiq olan qrup
laşma irodçular adlanırdı. İrodçuların ellinizmlə müharibə proble
minə münasibəti belə idi ki, onlar ə w ə la , düşmənin üstünlüyünü
və məğlubedilməzliyini etiraf edir, ikincisi, gələcək inkişaf prose
_______________
III fəsil. Qloballaşma dövründə dövlət və cəmiyyət
159
Dostları ilə paylaş: |