59
partiya biletlərini tonqallarda yandırırdılar. Baş vermiş hadisə bir daha sübut edirdi
ki, Azərbaycan üçün yeganə xilas yolu - sovet imperiyasından çıxmaq və dövlət
müstəqilliyini bərpa etməkdir. 20 Yanvar hadisəsindən sonra respublikadan qaçmış
Ə.Vəzirovun əvəzinə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə Moskva
Ayaz Mütəllibovu təyin etdi. Fevral - may aylarında erməni hissələri Naxçıvanın
Kərki kəndini ələ keçirdilər. Martda silahlı erməni dəstələri Qazax rayonunun
Bağanıs-Ayrım kəndinə hücum etdilər. 1990-cı ilin aprelində ziyalıların
nümayəndələri respublika və AXC rəhbərliyinə "75-lərin bəyanatı" ilə müraciət
edib, onları erməni təcavüzünə qarşı qüvvələri birləşdirməyə çağırdılar. Mayın 19-
da Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sessiyasında prezident vəzifəsi təsis olundu və
elə oradaca Ali Sovet Mütəllibovu bu vəzifəyə seçdi. Prezidentin 1990-cı il 21 may
tarixli fərmanı ilə mayın 28-i Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpası günü elan olundu,
ADR-in üçrənglibayrağı isə Azərbaycanın dövlət bayrağı oldu. Mayın 22-də SSRİ
Nazirlər Soveti DQMV-nin təsərrüfatının idarəsini yenidən Azərbaycana qaytardı.
Amma bu, gecikmiş addım idi. İyunun 11-də Azərbaycan SSR Ali Soveti
Ermənistanla bütün sərhəd boyunca (975 km) fövqəladə vəziyyət elan etdi. Sərhəd
mühəndis qurğuları ilə möhkəmləndirildi və onun mühafizəsi üçün xüsusi milis
dəstələri yaradıldı. 1991-ci il fevralın 5-də "demblok"un etirazlarına baxmayaraq,
Azərbaycan SSR Ali Soveti Azərbaycanın SSRİ-nin saxlanılması ilə bağlı
keçiriləcək referendumda iştirak etməsi, eləcə də Azərbaycan SSR-in Azərbaycan
Respublikası (AR) adlandırılması haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycanda ümid
edirdilər ki, Ermənistanın boykot etdiyi referendumda iştirak etmək Moskvanın
Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsinə münasibətini dəyişəcək. Apreldə SSRİ
prezidenti və 9 respublikanın rəhbərləri Novo-Oqaryovoda (Moskva yaxınlığında)
yeni ittifaq müqaviləsinin bağlanması haqqında protokolu imzaladılar.
Referendumda iştirak etməkdən imtina eləmiş Ermənistana qulaqburması vermək
məqsədi ilə Moskva ermənilərə göstərilən yardımı xeyli azaltdı. 1991-ci ilin
mayında Sovet Ordusunun və XTMD-nin qüvvələri ilə Çaykənd və Martunaşendə
pasport rejimi yoxlanıldı, silahlı erməni dəstələri tərksilah olundu, iyunda isə
ermənilərin Goranboy rayonundakı hərbi dayaq məntəqələri darmadağın edildi.
Bundan istifadə edən Mütəllibov ümumxalq prezident seçkilərinə getdi. Lakin
ermənilər Azərbaycanın Laçın, Zəngilan və Qubadlı rayonlarının sərhəd kəndlərinə
hücumlarını davam etdirirdilər. 1991-ci il avqustun 19 - 21-də Moskvada "avqust
qiyamı" baş verdi və bundan sonra Qorbaçov faktik olaraq hakimiyyətdən kənarda
qaldı, real hakimiyyət isə respublikaların rəhbərlərinin əlinə keçdi. 1991-ci il
avqustun 30-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyası "Azərbaycan
Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması haqqında bəyannamə"
qəbul etdi. Sentyabrın əvvəllərində DQMV və Şaumyan rayon xalq deputatlarının
birgə yığıncağında üzdəniraq "Dağlıq Qarabağ Respublikası" (DQR) yaradılması
haqqında qərar qəbul olundu. Sentyabrın 8-də saxtalaşdırılmış seçkilər nəticəsində
Mütəllibov Azərbaycan Respublikasının ilk prezidenti seçildi. 1991-ci il oktyabrın
60
18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında "Azərbaycan
Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" konstitusiya aktı qəbul olundu. Yeni
Azərbaycan Respublikası (AR) müstəqil dövləti belə yarandı.
Azərbaycanda 1866-cı il məhkəmə islahatları
- 1864-cü ildə Rusiyada
keçirilən məhkəmə islahatları 1866-cı ildə Şimali Azərbaycana və Cənubi Qafqaza
da aid edildi. Məhkəmə islahatlarının şərtlərinə görə, köhnə silki məhkəmələr
bütün silklərə aid olan məhkəmə müəssisələri ilə əvəz edildi. Məhkəmə prosesi
açıq qapılar şəraitində - camaatın gözü qarşısında keçirilməli idi. Qəzetlər
məhkəmə iclasları haqqında hesabatlar dərc edə bilərdilər. Lakin yerli əhalinin
"inkişafının aşağı səviyyədə olması" bəhanəsi ilə çarizm Cənubi Qafqazda
məhkəmə islahatlarını yarımçıq şəkildə həyata keçirdi. Rusiyadan fərqli olaraq
burada andlı məhkəmə iclasçıları institutu tətbiq edilmədi; hakimlər əhali
tərəfindən seçilmir, Qafqazdakı çar hakimiyyəti nümayəndələri tərəfindən təyin
olunurdu. Məhkəmə araşdırmaları rus dilində apanlırdı.
Azərbaycanda Skif çarlığı
- e.ə. VII əsrin əvvəllərində Qara dənizin şimal
ətrafından Xəzər dənizinin sahilləri boyunca müasir Azərbaycan Respublikası
ərazilərinə skiflərin axını oldu. Skiflərin bir hissəsi Gəncə - Qazax rayonunda və
Manna ərazilərində məskunlaşaraq burada öz çarlıqlarını yaratdı. Burada
yaradılmış Skif çarlığının əhalisinin əksəriyyətini yerli Xayfalar təşkil edirdilər.
Skiflər buradan Urartu, Assuriya üzərinə yürüşlər edirdilər və Herodotun sözlərinə
görə, e.ə. 630 - 620-ci illərdə Misir sərhədlərinədək gedib çıxmışdılar. Misir fironu
I Psammetix skiflərə hədiyyələr verməklə onları öz dövlətinə soxulmaqdan
çəkindirdi. E.ə. 672-ci ildə Kaştaritinin başcılığı ilə midiyalıların Assuriyaya qarşı
üsyanı zamanı skiflər ilk vaxtlar midiyalılarla ittifaqa girdilər. Amma Assuriya çarı
Assarxaddon skifləri öz tərəfinə çəkə bildi və bunun xatirinə qızını assur
mənbələrində “İşquz ölkəsinin çarı” adlandırılan skifçarı Partatuaya ərə verdi.
Bundan sonra İşquzun Skif çarlığı Assuriyanın həmişəlik sədaqətli müttəfiqi oldu.
E.ə. təxminən 639-cu ildə skiflər Partatuanın oğlu, çarları Madinin başçılığı ilə
Kappadokiyada kimmerləri məğlub etdilər. Midiya hökmdarı Kaştariti Assuriyaya
qarşı yürüşə başlayan zaman sonuncuların müttəfiqi olan skiflər midiyalılara
hücum etdilər. İki cəbhədə mübarizəyə tab gətirməyən midiyalılar məğlub oldular.
Bunun da nəticəsində Midiya Skif çarlığından vassal asılılığına düşdü və ona xərac
vermək məcburiyyətində qaldı. E.ə. 624-cü ildə Midiya çarı Kiaksar skiflərin
Midiya üzərində ağalığına son qoydu. E.ə. təqribən 593-cü ildə Kiaksar Skif
çarlığını tutdu və bundan sonra skiflərin bir qismi geriyə - Qara dənizin şimal
sahillərinə qayıtdı, bir qismi Lidiyaya qaçdı və Lidiya - Midiya müharibəsinin
başlanmasına bəhanə oldu, bir qismi isə keçmiş Skif çarlığı ərazisində qaldı. İşquz
Skif çarlığının adı sonuncu dəfə Bibliyada "Aşkenaz" kimi çəkilir. Cənubi
Azərbaycanda əylənən skiflərin bir hissəsi "ortokoribantilər" (yun. "şişpapaqlılar")
adı ilə sonralar Urmiyaətrafı rayonda yaşamış və Əhəmənilər dövründə
Əhəmənilər dövlətinin X dairəsinə daxil olmuşdur. Antik və orta əsr mənbələrində