Rauf Məlikov Nizami İbrahimov MƏKTƏBLİNİn tarix lüĞƏTİ
Yüklə 4,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tutmos III
- "Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası"
- Türk xaqanlığı
- Türkmənçay müqaviləsi
388
- Qədim Misirin fateh fironu III Tutmos (e.ə. 1525 - 1473) və ondan sonra hökmdarlıq etmiş fironlar Fələstin, Suriya, Finikiya və Nubiyanı fəth etmişlər.
bərabər tutulurdu. türk dilləri - Altay (türk) dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri qərbi xun və şərqi xun qruplarına bölünür. Türk dillərinin qərbi xun budağına aşağıdakılar daxildir: tərkibinə qədim bulqar, xəzər, çuvaş dillərinin daxil olduğu bulqar qrupu; oğuz, türkmən, Azərbaycan, türk, qaqauz və s. dillərin daxil olduğu oğuz qrupu; kəraim, kumık, qaraçay-balkar, tatar, başqırd, noqay, qaraqalpaq və s. dillərin daxil olduğu qıpçaq qrupu; yeni uyğur, özbək və s. dillərin daxil olduğu karluk qrupu. Türk dillərinin şərqi xun qrupu aşağıdakılardan ibarətdir: qədim uyğur, tuva, yakut, xakas, şor və digər dillərdən ibarət uyğur qrupu; qırğız və Altay dillərindən ibarət qırğız-qıpçaq qrupu.
- 1917-ci ilin martında N.B.Yusifbəylinin, Ş.B.Rüstəmbəyovun və H.B.Ağayevin təşəbbüsü ilə yaradılmış partiya. Bu partiya Rusiyanın federativ demokratik respublika elan olunmasının və onun tərkibində Şimali Azərbaycana muxtariyyət verilməsinin tərəfdarı idi. 1917- ci ilin aprelində Qafqaz müsəlmanlarının Bakıda keçirilən qurultayında "Müsavat" partiyası ilə "Türk ədəmi mərkəziyyət partiyası" arasında onların birləşməsi haqqında razılaşma əldə olundu və bu birləşmə "Müsavat" partiyasının 1917-ci il oktyabrın 25 - 29-da (noyabrın 7-11-də) keçən I qurultayında tam başa çatdı. Bundan sonra partiya - "Türk ədəmi-mərkəziyyət "Müsavat" partiyası" adını aldı.
Tuqyu adı ilə mövcud olmuş dövləti. Türk xaqanlığının baniləri Tumın və İstəmi qardaşları olmuşdur. Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi. Xaqanlığın mərkəzi Orxon çayı (Monqolustan) hövzəsində yerləşirdi. VII əsrin əvvəllərində Türk xaqanlığı bir-biri ilə savaşmağa başlayan Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı. Qərbi Türk xaqanlığı qüdrətli dövlətə çevrildi. Sasanilər və Bizans imperiyaları onunla hesablaşmağa və ittifaqa girməyə çalışırdılar. Qərbi Türk xaqanlığı İstəminin oğlu Datou xaqanın hakimiyyəti illərində özünün ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatdı. O, Qara dənizin şimal sahili çöllərində uğurlu müharibələr aparır, Sasanilərə qarşı müharibədə Bizans imperiyasına kömək edirdi. Şərqi Türküstana yürüşə çıxan Datou onu tutub öz ərazilərinə birləşdirdi. 634-cü ildə Qərbi Türk xaqanlığında inzibati islahat keçirildi və o, on "ox"a (hissəyə) bölündü. Hərbi yürüşlərdən əldə edilən çoxlu qənimət, tabe olunmuş tayfalardan alınan xərac, xaqanlığın ərazisindəki karvan yollarından götürülən gömrük gəliri onu kifayət qədər zəngin dövlətə çevirdi. Arxeoloqlar türk əyanlarının qəbirlərindən qızıl və gümüş silah və bəzək əşyaları, çox sayda çeşidli at yüyənləri
389
aşkar etmişlər. Döyüşçülərin şərəfinə kvadrat formalı, daşla əhatəli xırda anma "məbəd"ləri inşa edilirdi. Dairənin içərisində ölmüş döyüşçünü təsvir edən heykəl, runa yazılı stelalar və onun öldürdüyü düşmənləri bildirən otuz-qırx dənə qaya parçası qoyarmışlar. 639-cu ildə Qərbi Türk xaqanlığı Dulu və Nuşibi adı ilə iki yerə parçalandı. Zəifləmiş Qərbi Türk xaqanlığının Asiyadakı torpaqları tezliklə ərəblər tərəfindən zəbt olundu. Qərbi Türk xaqanlığının yerini Xəzər xaqanlığı tutdu. Şərqi Türk xaqanlığı 745-ci ildə uyğurlar tərəfindən darmadağın edildi. türk tayfaları - tunc dövründən Mərkəzi Asiyada Altay dağlarının ətəkləri və vadilərindəki münbit otlaqlarda məskunlaşmış qədim tayfalar. Hələ e.ə. III əsrdə - xunnu (hun tayfaları) dövlətinin çiçəkləndiyi dövrdən türk tayfaları həm iqtisadi, həm də ictimai münasibətlərdə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdılar. Onların mədəniyyəti bir sıra zəngin kurqan-çaatasların qazıntısından bəllidir. V - VI əsrlərdə - xalqların böyük köçü zamanı türklər dünya tarixi səhnəsinə çıxaraq şərqdə Baykal gölündən başlayaraq qərbdə Qara dənizə qədər Avrasiya çöllərinin geniş ərazilərində yayıldılar. VI əsrin 80-ci illərində türklər Qara dəniz - Xəzər çöllərindəki bulqar tayfalarının hamısını özlərinə tabe etdilər. VI - VIII əsrlərdə türk tayfaları Mərkəzi Asiyada qüdrətli dövlət - Türk xaqanlığı yaratdılar. Türk tayfaları türk dillərində danışırdılar. Türkmənçay müqaviləsi (1828) - Rusiya imperiyası ilə İran şah rejimi arasında 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçay kəndində (Təbriz yaxınlığında) general İ.F.Paskeviçlə Abbas Mirzənin imzaladıqları müqavilə; 1826 - 28-ci illər Rusiya - İran müharibəsinə son qoymuşdur. Fevralın 6-da başlanmış danışıqlarda Qriboyedov və tərcüməçi kimi Bakıxanov da iştirak etmişdilər. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə əlavə olaraq 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə görə, İran Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsini etiraf edirdi. Müqavilə rus tacirlərinin İranda ticarət imtiyazlarını və Rusiyanın Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququnu təsdiqləyirdi. Müqaviləyə görə, İran Rusiyaya gümüş pul ilə 20 milyon rubl dəyərində təzminat ödəməliydi və onun böyük hissəsi ödənilən qədər Cənubi Azərbaycan rus qoşunlarının işğalı altında qalmalı idi. Təzminat nəzərdə tutulan vaxtda ödənilmədiyi halda isə Cənubi Azərbaycan İrandan qoparılıb Rusiyanın hakimiyyəti altına verilməli idi. Müqavilənin 15-ci maddəsinə əsasən, İranda yaşayan ermənilərə Rusiyanın işğal etdiyi Qafqaz ərazilərinə köçməyə icazə verilirdi; Şimali Azərbaycan isə bununla ermənilərin köçürülmə obyektinə çevrildi. Bu maddəyə uyğun olaraq bir çox erməni İrəvan, Qarabağ və Şimali Azərbaycanın digər vilayətlərinə köçdü. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi Azərbaycan ərazisinin Rusiya imperiyası ilə İranın şah rejimi arasında iki yerə bölünməsini başa çatdırdı.
Yüklə 4,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|