85
qoşun və ərzaqla yardım göstərdi. 1796-cı ildə general Zubovun başçılığı ilə rus
qoşunlarının Azərbaycana yürüşü zamanı Cavad xan öz nümayəndəsini Zubovun
yanına göndərdi. Buna baxmayaraq 1796-cı il oktyabrın 21-də rus
qoşunları Gəncə xanlığını işğal etdilər. Rus qoşunlarının 1797-ci
ildə Azərbaycandan çıxarılmasından sonra Cavad xan Nadir şah
tərəfindən Kartli çarına verilmiş Şəmşəddil və Borçalı əyalətlərini
öz hakimiyyəti altına qaytarmağa cəhd göstərdi. 1797-ci ildə Ağa
Məhəmməd şah Qacar Şuşanı tutandan sonra könüllü olaraq onun
yanına gələn Cavad xan həbs edilib Şuşa qalasına salınmışdı. Ağa
Məhəmməd şah Qacarın qətlindən sonra Cavad xan yenidən Gəncəyə qayıdır.
Şəmşəddilin 1801-ci ildə rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra Cavad xan rus
qoşunlarının oradan çıxarılmasını tələb edib bildirirdi ki, Şəmşəddil artıq 700 ildir
onun nəslinə mənsubdur. Car-Balakən camaatının tutulmasından sonra rus
qoşunları general Sisianovun başçılığı ilə 1803-cü il noyabrın 29-da Gəncə
xanlığına soxuldular. Cavad xana göndərdiyi birinci məktubunda Sisianov təslim
olmağı təklif edirdi, lakin rus qoşunlarının sayca üstün olmasına baxmayaraq,
şücaətli Cavad xan ona belə cavab verir: "Əgər mənimlə müharibə etmək
fikrindəsənsə, mən hazıram... uğur isə Allahdandır!". Gəncəni bir ay mühasirədə
saxlayan Sisianov Cavad xana 5 dəfə məktub yazır və qalanı təhvil verməyi tələb
edir. Cavad xan bu təhdidlərə belə cavab verir: "Gəncəyə sən yalnız mənim
meyidimin üstündən keçib daxil ola bilərsən". 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-nə
keçən gecə rus qoşunları Gəncə qalasına hücuma başladılar. Azərbaycan tarixçisi
Mirzə Adıgözəl bəy bu hadisələri belə təsvir edir: "Bir ay orada qaldılar. Orucluq
bayramının gecəsi nərdivanla bir neçə tərəfdən [ruslar] barıya çıxmağa başladılar.
Cavad xan banya çıxanları igidlik və cəsurluqla dof edirdi. Axırda mayor
Lisaneviçin bir gülləsi ilə həyat barısından yıxılıb ölüm diyarına düşdü". Cavad
xan Azərbaycanın milli qəhrəmanıdır.
Cavanşir
- Qafqaz Albaniyasının Mehranilər sülaləsindən olan knyazı. 637-
ci ildə alban knyazı Varaz Qriqorun oğlu Cavanşir Ktesifon yaxınlığında ərəblərlə
vuruşan Sasani qoşunlarının tərkibində cəsurluğu ilə fərqlənmişdi. Sonra Cavanşir
Qafqaz Albaniyasını Sasanilərdən azad etməyə soy göstərdi, lakin bu, Sasanilər
tərəfindən Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Partavın tutulması ilə nəticələndi.
Cavanşir gürcü knyazı ilə birlikdə Sasani qoşunlarını Albaniyadan qovdu.
Sasanilər dövlətini tutandan sonra ərəblər Qafqaz Albaniyasının ərazisinə yürüşlər
etməyə başladılar, Dərbəndi və bir sıra digər vilayətləri tutdular. Lakin ərəblər
gedəndən sonra bu vilayətlərdə üsyanlar başlandı, amma ərəblər üsyanları
yatırdılar və Cavanşir özünü ərəb xəlifəsinin vassalı kimi tanımağa məcbur oldu.
654-cü ildə Cavanşir Bizans imperatorundan albanları öz təbəəliyinə qəbul
etməsini xahiş elədi. 662-ci ildə xəzərlər Qafqaz Albaniyasına yürüşə başladılar,
lakin Cavanşir Dərbənd yaxınlığında xəzərlərin hücumunu dəf edə bildi. 2 ildən
sonra xəzərlər yeni yürüşə başladılar və bu dəfə ölkəni Kür çayınadək talan etdilər.
86
Cavanşir Kür çayı yaxınlığında xəzərlərlə sülh bağlamaq və özünü onların vassalı
hesab etmək məcburiyyətində qaldı. Bu müqavilə Cavanşirin xəzər xaqanının qızı
ilə olan sülalə nikahı ilə də möhkəmləndirildi. 667 və 670-ci illərdə Cavanşir xəlifə
Müaviyə ilə danışıqlar aparmış və Qafqaz Albaniyasının idarə olunmasında özünün
daxili müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Cavanşir 680-ci ildə Bizansla
yaxınlaşma tərəfdarı olan alban knyazlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü.
Cavanşirin qardaşı oğlu Varaz Tiridat Qafqaz Albaniyasının knyazı oldu.
Cavanşir Mirzə Camal
(1773 - 1853) - Azərbaycan həkimi və tarixçisi;
ərəb, fars, avar və ləzgi dillərini bilmişdir. Əsas əsəri "Qarabağnamə"dir (1847).
Əsərdə siyasi hadisələrlə yanaşı, Qarabağın ictimai-iqtisadi həyatı da
işıqlandırılmışdır. Cavanşirin "Qarabağnamə"si Qarabağ xanlığı tarixi üzrə
qiymətli mənbədir.
Cefferson Tomas
(1743 - 1826) - Virciniya plantatoru və
vəkil, Amerika maarifçisi, Şimali Amerikada istiqlaliyyət uğrunda
müharibənin ideoloqu, ABŞ-ın İstiqlaliyyət bəyannaməsinin
müəlliflərindən biri, ABŞ-ın üçüncü prezidenti (1801 - 1809).
Cəhənnəm
(qəd. yəh. "gehinnom", yun. "geyenna") -
islamda cəhənnəmin adı, insanlardan və cinlərdən olan dinsizlərin və
günah sahiblərinin cəzalandırılacaqları yer. Cəhənnəm qurbanları zəncirlənmiş
halda odda yandırılacaqlar. Yeyəcəkləri şeytan başına bənzər meyvələr, içəcəkləri
isə irinli qaynar su olacaq. Cəhənnəmdə daha bir əzab, işgəncə növü - dağlayıcı
soyuq olacaq.
Cəlairilər dövləti
- Hülakülər dövlətinin dağılmasından sonra paytaxtı
Təbriz olmaqla Şeyx Üveys Cəlairi tərəfindən əsası qoyulan dövlət (1359 - 1410).
Şeyx Üveysin hakimiyyəti illərində (1359 - 1374) Azərbaycanın təsərrüfatı və
mədəniyyəti inkişaf etməyə başladı. Onun oğlu Sultan
Hüseynin dövründə (1374 - 1382) mərkəzi hakimiyyət
zəiflədi. Onun qardaşı Əhməd Muğanda və Arranda
çoxsaylı qoşun toplayaraq 1382-ci ildə Təbrizi hücumla
aldı. Sultan Əhmədin dövründə (1382 - 1410, fasilələrlə)
feodal çəkişmələri gücləndi. 1385-ci ildə Azərbaycan
Qızıl Orda xanı Toxtamışın yürüşü ilə talan edildi, 1386-cı ildə isə Teymurun
qoşunları Təbrizi tutdular, cəlairi əmirləri qaçdılar: bir qismi möhkəm Əlincə
qalasına (Naxçıvan yaxınlığında), digərləri isə Bağdada. Teymur Əlincəni tuta
bilmədi və az sonra Səmərqəndə qayıtdı. Cəlairi feodalları arasında hakimiyyət
uğrunda mübarizə qızışdı. 1385 - 92-ci illər ərzində Təbriz 17 dəfə daxili və xarici
feodalların hücumlarına məruz qalıb, 14 dəfə əldən-ələ keçdi. 392-ci ildə Teymur
yenidən Azərbaycanı tutdu. Cəlairi əmirləri Əlincə qalasında müqavimət
göstərirdilər. Bu yürüş zamanı cəlairi əmirləri arasında baş verən çəkişmələr
nəticəsində Əlincə süqut etdi. Bu dövrdə Azərbaycanda hürufilik hərəkatı
canlanırdı. Teymurun ölümündən sonra 1406-cı ildə şirvanşah I İbrahim Təbrizə