Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qərb
- Hökumətin kommunistlərə qarşı gördüyü tədbirlərin də əleyhinə çıxırdılar.
- "ĠTTĠHAD VƏ TƏRƏQQĠ"
75
3) dövlət nəzarəti vəzifəsi bu partiyanın nü mayəndəsinə həvalə edilsin. Dövlot nəzarəti vəzifəsini ələ keçirən "ittihad"çılar bildirird ilə r ki, dövlət strukturlarındakı qanunsuzluqlara və sui-istifadə hallarına görə "müsavat"çılar daha çox məsuliyyət daĢıyırlar. "Ġttihad" "Müsavat"ı dövlət vəsaitindən qanunsuz olaraq ö zünün partiya təbliğatı üçün istifadə etməkdə ittiham edird i. "Ġttihad" bir sıra məsələlərə münasibətdə qismən bolĢevikpərəst mövqedən çıxıĢ edirdi. Bu fraksiya Qərb imperia-lizminə qarşı mübarizədə kommunistlərlə ittifaqa çağırır, rus Sovet ordusunun Antantaya qarşı mübarizə aparan Tiirki-yəyə yardım etməsi üçün Azərbaycana buraxılmasını tələb edirdi. "Müsavat‖'ın M.H.Hacınskini daxili iĢlər naziri vəzifə-sindən geri çağırmaq niyyətindən xəbər tutan "Ġttihad" hökumət koalisiyası haqqında qərar qəbul etmiĢdi. Yeni təyinatlardan razı qalmadığını bildirən "Ġttihad" fraksiyası baĢ nazir N.Yusifbəyliyə partiyalarla məsləhətləĢməyi və Hacınskini nazir vəzifəsində saxlamağı təklif etdi. Ġttihadçılar ―Müsavat‖'ı hakimiyyəti zorla ələ keçirməkdə günahlandırırdılar. Onlar Hökumətin kommunistlərə qarşı gördüyü tədbirlərin də əleyhinə çıxırdılar. "Ġttihad" nümayəndələri Höku mətin tərkib indən çıxaraq, "Müsavat"ın hakimiyyətdən getməsinə çalıĢır, əks halda, Hökumətdə iĢtirakdan imtina edəcəkləri ilə hədələyirdilər. 1920 ilin aprelində hakimiyyətin kommunistlərə təhvil verilməsi
Belə liklə, A zərbaycanın bolĢeviklər tə rəfindən iĢğalına əlveriĢli Ģərait yarad ıld ı. Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafık hesabatlar), I və II cildlər, B., 1998; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; GöyüĢov A., Azərbaycanda ittihadçılıq, B., 1997.
"Ġttihad və Tərəqqi" cəmiyyətinin əsası 1889 ildə Ġstanbulda hərbi-tibb məktəbinin tələbələri tərəfındən qoyulmuĢdu. Təsisçilərindən biri də Azə rbaycan milli hərə katın ın görkə mli xad imi Əli bəy Hüseynzadə idi. Cə miyyətin üzvləri, din və mə zhəb fə rqi qoymadan, Osman lı dövləti da xilindəki bütün toplumları "Osmanç ılıq" düĢüncəsi ətrafında birləĢdirmək, 1876 il konstitusiyasını bərpa etməyə çalıĢırdılar. "Ġttihad və Tərəqqi" cəmiyyəti sonralar Əh məd Rza bəyin fəaliyyəti nəticəsində daha da güclənmiĢ və ölkənin vilayətlərində gizli Ģöbələri aç ılmıĢdı. " Gənc türklər" Parisdə özlərinin xa rici mərkə zin i yarat mıĢ və 1892 ildən ―MəĢvərət‖' qəzetini nəĢr etməyə baĢla mıĢdılar. A rala rında Ənvər, Niyazi, Əyyub Səbri kimi cəsarətli və vətənpərvər zabitlərin olduğu "Ġttihad və Tərəqqi"çilər əlavə kö mək almaq üçün bolqar inqilabçıları ilə də əlaqə saxlayırdılar. Osmanlı impe riyasında idarəç ilik sistemini dəyiĢmə k tərəfdarı o lan Mustafa Ka mal da "Ġttihad və Tərəqqt‖'çilərlə yanaĢı, əvvəlcə ġa mda (Də məĢq), sonra isə Solan ikdə (Saloniki) " Vətən və Hürriyyət" cə miyyəti yaratmıĢdı. Bu cəmiyyət sonralar "Ġttihad və Tərəqqi" cəmiyyəti ilə birləĢ miĢ, nəticədə 1907 ilin sonundan etibarən "Ġttihad və Tərəqqi" gənc türklərin vahid təĢkilatına çevrilmiĢdi. Mustafa Kamal əsgəri həyatdan kənar siyasi fəaliyyətini bu cəmiyyətdə davam etdirirdi. Lakin, çox keçmədən, cəmiyyətin rəhbərləri ilə onun arasında fıkir ayrılıqları yarandı. O, əsgərlərin siyasətə qarıĢmasını istəmirdi. Bu səbəbdən cəmiyyətdən aynldı. 1908 ilin iyulunda "Gənc türklər" inqilabına rəhbərlik edən "Ġttihad və Tərəqqi" partiyası Sultan II Əbdülhəmidin ləğv etdiyi 1876 il konstitusiyasının bərpa olunduğunu elan etdi. Ġyulun 24-də Ġstanbul əhalisi və Ģəhər qarnizonunun üsyançılar tərəfınə keçməsi nəticəsində Sultan konstitusiyanın bərpa olunması və məclisin çağırılması haqqında fərman verməyə məcbur oldu. Məclisdə çoxluq təĢkil edən "Gənc türklər" inqilab ərə fəsində verdikləri vədlərinə (aqra r islahatı, fəhlələrin vəziyyətini ya xĢılaĢdırmaq, milli a zlıqlara mu xtariyyət vermək, xarici kapitalı məhdudlaĢdırmaq və s.) əməl etmədiklərindən onların sosial bazaları getdikcə zəiflədi. Bundan istifadə edən II Əbdülhəmid tərəfdarları 1909 il aprelin 13-də hərbi çevriliĢ edib hakimiyyəti ələ keçird ilə r. Makedoniyaya qaçmıĢ gənc türklər əsas dayaqları olan üçüncü ordunu ("Hərəkət ordusu") Ġstanbul üzərinə yeritdilər. 1909 il aprelin 27-də II Əbdülhəmid taxtdan salındı. "Ġttihad"çılar hakimiyyəti ələ ald ıqdan sonra ölkədə sultan hakimiyyəti dövründəkindən fərqlən məyən, hətta daha sərt siyasət yeritməyə baĢladılar. Onlar ordunu da siyas ətə qarıĢdırırdılar. Nəticədə, Osmanlı ordusunda zabitlərin böyük əksəriyyəti ya ittihadçı, ya da onlara qarĢı müxalifətdə idilər. Zabitlərin bir-birlərinə qarĢı düĢmənçilik etməsi ordunun döyüĢ qabiliyyətini itirməsinə səbəb oldu. Bundan əlavə, yeritdikləri səbatsız siyasət nəticəsində "ittihad"çılar xaricilərin Osmanlı dövləti üzərinə ayaq açmasına Ģərait yaratdılar. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) ərəfəsində hakimiyyəti ələ alan "Ġttihad və Tərəqqi‖'nin rəhbərlərindən ibarət üçlük (Ənvər, Tələt və Ca mal) Türkiyənin milli mənafelərini Almaniya imperializminin maraqlarına tabe etdirərək, ölkəni müharibəyə sürüklədilər. Bu da 1918 ildə Türkiyənin rüsvayçı məğlubiyyəti ilə sona çatdı. Yalnız Mustafa Kamal baĢda olmaqla həmin üçlüyün siyasəti əleyhinə olan vətənpərvərlərin QurtuluĢ savaĢı nəticəsində ölkə tamamilə dağılmaqdan xilas edildi və türk dövlətçiliyini yaĢatmaq mü mkün oldu. "Ġttihad və Tərəqq‖inin proqramındakı türkçülük və türk xalq larının birliyi ideyası o dövrdə çar Rusiyasının milli əsarəti a ltında o lan türk xalq larının, o cü mlədən Cənubi Qa fqaz türklərin in "Ġttihad və Tə rəqqi‖yə rəğbətini artırmıĢdı. Gizli Ģəkildə də olsa, bu ərazilərdə "Ġttihad və Tərəqq‖in in Ģöbələri yaran mıĢdı. Türk xalqlarının Rusiya imperiyasına qarĢı milli azadlıq hərəkatın ın əsas mərkəzlərindən biri olan Azərbaycanda "Ġttihad və Tərəqqi‖'yə rəğbət daha güclü idi. Azərbaycanda "Ġttihad və Tərəqqi"çilər, hətta özlərinin müstəqil parti-yalarını yaratmıĢdılar (bax Qafqaz İttihad və Tərəqqi firqəsi).
Atatürkçülük, Ankara, 1993.
Həmin ilin Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|