90
Rusiyanın köçürmə siyasətində Cənubi Qafqaz, xüsusən də onun ta qədimdən azərbaycanlıların məskunlaĢdığı
ġimali Azərbaycan ərazisi mühüm yer tuturdu. Təbriz ko mendantı, mənĢəcə ermən i olan Q.Lazarev 1829 il dekabrın
24-də general Ġ.Paskeviçə hesabatında bildirirdi ki, üç ay yarım ərzində Ġrandan 8 mindən yu xan erməni ailəsi (40 min
nəfər) Arazı keçərək, Rusiyanın yeni tutduğu torpaqlarda - Ġrəvan, Na xç ıvan və Qarabağda məskunlaĢdırılmıĢlar. Elə
həmin va xt 14 min e rməni ailəsi (84600 nə fər) Türkiyəni tərk edərə k, Rusiya əra zisinə (əsasən, Cənubi Qa fqaza )
köçmüĢdülər. Ġ.Paskev için təĢəbbüsü ilə ermənilərin arzuların ı yerinə yetirən I Nikolay keçmiĢ Ġrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarının ərazisində Erməni vilayəti yaradılması haqqında fərman verdi və 1829 ilin aprelindən 1832 ilin mayına
qədər bu ərazidə əhalinin ka me ral siyahıya alınması aparıldı. Ġ.Paskeviçin bu iĢin yekunlaĢdırılmasını həvalə etdiy i
mü lki müĢavir Ġ.ġopen toplanmıĢ materiallar əsasında"Rusiya Ġmperiyasına birləĢdirilən dövrdə Ermən i vilayətinin
vəziyyəti" adlı iri həc mli kitab yazaraq, 1852 il-də çap etdirdi. Rusiyaya qatılan za man Ġrəvan və Na xçıvan xanhqlan
ərazisində üç Ģəhər (Ġrəvan, Naxçıvan, Ordubad) və 1111 kənd vardı. Həmin kəndlərdən 752-si məskunlaĢdırılmıĢ,
359-u isə müharibələr nəticəsində xaraba qalmıĢdı. Kitabda verilmiĢ statistik mə lumat lara görə, Rusiyanın iĢğal etdiyi
zaman keçmiĢ Ġrəvan və Naxçıvan xanlıq larının ərazisində 20502 ailə (107900 nəfər) olmuĢdur. Onların da 16078-i
(81749 nəfə r) a zə rbaycanlı, 4424-ü (25151 nəfər) isə erməni a iləsi idi.
1828-29 illərdə Rusiyanın A zərbaycan torpaqlarında yenicə yaratdığ ı Ermən i vilayətinə Ġrandan 6946 ermən i
ailəsi (35558 nəfər), Türkiyədən isə 3 il ərzində 3682 ermən i a iləsi (21666 nəfər) köçürülmüĢdü. Hə min illərdə Ġran və
Türkiyədən Ermən i vilayətinə 10628 erməni ailəsi (57224 nəfər) köçürülmüĢdü. Ümu miyyətlə isə, zorakı köçürmə
siyasəti nəticəsində Ermən i vilayətində azərbaycanlı əhali ilə e rməni əha lisin in sayı, demə k ola r ki, bərabərləĢdirildi.
Be lə ki, köçürmədən sonra bu ərazidə 16078 a zə rbaycanlı a iləsi (81749 nəfər) və 15059 e rməni ailəsi (82377)
yaĢayırdı. Bu, ermənilərin Cənubi Qafqaza ilk axını idi. Rus tədqiqatçısı, "Zaqafqaziyada rus iĢinə yeni təhlükə"
kitabının müə llifı N.ġavrovun qeyd etdiyi kimi, bu a xın sonralar bir əsrə ya xın müddətdə ardıc ıl ola raq dava m
etmiĢdir. O yazırd ı ki, 20 əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda yaĢayan bir milyon üç yüz min ermən inin bir
milyonundan ço xu yerli əhali olmayıb, Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən bura köçürülənlə r idi.
91
19 əsrdə ölkənin mə rkə zi rayonlarındakı rusların da ġimali Azərbaycana köçürülməsi Rusiyanın zorakı köçürmə
siyasətinin baĢlıca tərkib hissələrindən biri id i. 19 əsrin 30-40-cı illərində Cənubi Qafqazda salınmıĢ 34 rus kəndindən
30-u Azə rbaycan ərazisində id i. 90-c ı illə rdə Bakı quberniyasında 21, Yelizavetpol quberniyasında isə 14 rus kəndi
salınmıĢdı. 1899-1905 illərdə bu quberniyalarda 28 yeni rus kəndi meydana gəlmiĢdi. 1907 ilin əvvəlində köçürmə
siyasətini həyata keçirmə k üçün Qafqazda, hətta, vahid köçürmə idarəsi də yaradılmıĢdı. 1908-12 illərdə Qafqaza
köçürülən 8326 rus ailəsinin 4 minindən çoxu Azərbaycan ərazisində yerləĢdirilmiĢdi. Çar hakimiyyəti orqanları yerli
kəndlilərin ən məhsuldar torpaqlannı zorla zəbt et məklə, buraya köçürülənlər üçün torpaq fondu yaradırdı. 20 əsrin
əvvəllərində ermən ilərdən və ruslardan əlavə, A zərbaycana 17226 nəfər polyak, 456 nəfər latıĢ, 2724 nəfər moldavan,
82043 nəfər yunan və s. xalq ların da nü mayəndələri köçürülmüĢdü.
Çar Rusiyasınm yeritdiyi qəddar köçürmə və ayrı-seçkilik siyasətinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının artım
sürəti sayəsində azərbaycanlıların say tərkibini onların doğma torpaqlarında əsaslı surətdə azaltınaq mü mkün olmadı. Belə
ki, 1916 il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, hətta keçmiĢ Ġrəvan quberniyasına daxil olan qəzalarda belə əhalinin əsas
hissəsini yenə də azərbaycanlılar təĢkil edird ilər.
Bu ə ra zilərdə ki a zərbaycanlı əhalin in say tərkibin in a za lmasında kəskin dəyiĢikliklər 1918-20 illə rdən-bədnam
"DaĢnaksutyun" partiyasının yaratdığı Ararat Respublikası zaman ından baĢlanırdı. Bu illər ərzində həmin ərazilərdə
erməni-daĢnak quldur birləĢ mə lərinin a zərbaycanlılara qarĢı həyata keçirdiyi soyqırımıları nəticəsində keç miĢ Ġrəvan
quberniyası ərazisində yüzlərlə A zərbaycan kəndi yerlə-yeksan edildi, yüz min lərlə azərbaycanlı isə həmin ərazilərdə
qətlə yetirildi və ya oradan qovuldu. 1920 ildə Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə kommunist və
bolĢevik qiyafəsinə girmiĢ daĢnakların əl-qolu daha da açıldı. Bo lĢevik rejimi və Mərkəzi Sovet höku məti tərəfındən
himayə olunan və hər cür kö mə k a lan e rmənilər Zəngəzuru ələ keçirdilər. Na xç ıvan və Qarabağı Azərbaycandan
qoparmağa çalıĢdılar. 70 illik Sovet hakimiyyəti dövründə Mərkəzin ko məyi ilə ermənilər, bir tərəfdən öz ərazilərin i
Azərbaycan torpaqları hesabına daim geniĢləndirir, d igər tərəfdən isə, bütün vasitələrdən istifadə edərək,
azərbaycanlıları tutduqları ə razilərdən sıxıĢdırıb ç ıxa raraq, ya lnız ermənilərdən ibarət "türksüz Ermən istan" yaratmaq
siyasəti yeritdilə r. 70 il ə rzində Mə rkə zin himayəsi ilə Ermənistanda bu siyas ət ardıcıl surətdə və dönmədən dava m
etdirildi.
Ermənilərin Azərbaycana qarĢı yeni ə ra zi iddia ları 1941-45 illər müharibəsindən sonra yenidən baĢ qaldırdı.
1945 ilin noyabrında Ermənistan SSR rəhbərliyi heç bir əsaslı səbəb göstərmədən Ġttifaq höku məti qarĢısında Dağlıq
Qarabağın Ermənistanla birləĢdirilməsi məsələsini irəli sürdü. Ġstədiyinə nail ola bilməyən Ermənistan rəhbərliyi bu
dəfə baĢqa bir hiyləyə əl atdı: guya "xa ricdən gələn erməniləri yerləĢdirmə k üçün onların torpaqları çat mır";
Azərbaycan SSR-in Kür-Ara z ovalığında is ə pamb ıqçılığ ı inkiĢaf etdirmə k üçün iĢçi qüvvəsi çatıĢmır; Ermən istan
SSR-də yaĢayan azərbaycanlı əhalinin Kür-Ara z ovalığ ına köçürülməsi bu məsələlərin hər ikisinin həllinə imkan
verərdi. Azə rbaycan rəhbərliyi ilə gizli surətdə ra zılaĢdırılmıĢ bu tə klif SSRĠ rəhbərlyi və Ģə xsən Ġ.Stalin qarĢısında
qaldırıldı və ermənilər istədiklərinə nail o ldular. 1947 il dekabrın 23-də SSRĠ Nazirlər Sovetinin sədri Ġ.Stalin
"Ermən istan SSR-də yaĢayan kolxo zçuların və digər a zərbaycanlı əhalin in Azə rbaycan SSR-in Kür-Ara z ovalığına
köçürülməsi haqqında" qərar imzalad ı. Qə-