Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
genişləndirmək üçün meliorasiya tədbirlərinin önəmi getdikcə artır. Meliorasiya - torpağın mexaniki tərkibinin, strukturunun bərpa olunmasmm, hava və su rejiminin nizamlanmasının, onun məhsuldarlığımn uzunmüddətli artırılmasına yönəldilən tədbirlər sistemidir. Bu tədbirlərə isti ölkələrdəki quraq ərazilərin suvanimasma, mülayim enliklərdə yerləşən rütubətli sahələrin qurudulmeısma, torpaqlarm əhənglə gübrələnməsinə, onlara mineral gübrələrin verilməsi, tarla qoruyucu meşə zo- laqlarımn salınmasına və su, külək eroziyalanna qarşı müxtəlif tədbirlərin görülməsinə imkan verir. Dünyanın 2/3 hissəsini tutan su təbəqəsinin müəyyən sərhədləri daxilində, hər hansı iqlim qurşağında yerləşməsindən asılı olaraq, özlərinə məxsus fiziki-coğrafi şəraiti və canh aləmi vardır. Şirin su hidrosferin cəmi 2,5% - ni təşkil edir. Aparılan tədqiqatlara əsaslanaraq demək olar ki, dünyada mövcud olan çayların illik axım 47 min kub. km-dir. Onun da yalnız 21% - ni praktik olaraq istifadə etmək mümkündür. Hər il dünya ölkələrində 4100 milyard kub. km su istifadə edilir. Şirin suyun 63% - i kənd təsərrüfatında, 27% - i,sosial iaşə müəssisələrində 6% - i məişətdə işlədilir. İstifadə edilən suyun miqdan getdikcə artır. Su anbarlannda şirin suyun 4% - i toplanır. Ekvatorial enliklərində və şimal mülayim qurşağında yerləşən ölkələr şirin su ilə yaxşı təmin edilmişdir. Dünyanın cənub ölkələri isə şirin su ilə yetərincə təmin olunmur. Əhalinin hər nəfərinə görə çay axı- nımn ehtiyatları Yeni Zellandiyada il ərzində 125 min kub m, Kanada da 120 min kub m, Brazilyada 48 min kub m-dir. Afrika və Cənub-Qərbi Asiya ölkələrində bu göstərici min kub m-dən azdır. Odur ki, təsərrüfat obyektlərinin fasiləsiz su ilə təmin edilməsi məqsədilə dövriyyəli su sisteminə keçirilir. Məhz buna görə də iri sənaye mərkəzlərində və şəhərlərə yaxın yerlərdə sutəmizləyici qurğular tikilir. Azərbaycanın regionlarmda tarazh və rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərinin tədqiqini nəzərə alsaq, onda iqlim ehtiyatlannm kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafında əsas təbii komponentlər olmaqla, yer kürəsinin ayn-ayrı sahələrində müxtəlif təbii şəraitin yaranmasında, təsərrüfat 156 sahələrinin formalaşmasında mühüm rol oynayır, tqlim yer səthinin müxtəlif sahələrində təbii şəraitə uyğun ekzogen relyef formalarım əmələ gətirir. Məsələn, qütb enliklərində buzlaq relyef formaları, mülayim enliklərdə sıx çay dərələri, yarğanlar, səhralarda barxanlar və düyünlər kimi relyef formaları üstünlük təşkil edir. Aşınma prosesinin getməsi iqlimin əsas göstəriciləri olan tempratur və yağmtımn miqdarmdan asılıdır. Fiziki aşınma yüksək temperatur şəraitində, kimyəvi aşınma yağmtıların çox düşdüyü ərazilərdə müşahidə edilir. Yağmtıların çox düşdüyü dağlıq sahələr daha sürətlə aşmıb, dağıhr. Ərazilərin çay şəbəkəsinin sıxhğı, çayların sululuğu və rejimi yağmtılarm miqdanndan asılıdır. A.l. Vayeykov haqlı olaraq çayları «iqlim məhsulu» adlandırmışdır. Atmosfer hadisələri yarğanların yaranmasıda böyük rola malikdir. İqlimin regionlarda landşaftın, relyefin, torpaq örtüyünün yaranmasına müsbət təsir göstərir. Onun yalnız bir komponentinin ça- tışmaması tamam boş səhralann yaranmasma, hətta tropik səhralarda yağıntının formalaşmasına səbəb olur. Mülayim, subtropik, tropik və subekvatorial enliklərdə məhsuldar tor- paqlarm qara, şabalıdı, boz, qonur, qırmızı, san tiplərinin yaranması, yağmtılann, bitki örtüyünün və günəş enerjisinin kifayət qədər olması ilə əlaqədardır. İqlimi yaradan əsas amil yer üzərində yaşıl biokütlənin yaranmasında həlledici rola malikdir. Bitkilər suya olan tələbata görə üç qrupa bölünür. Həddən artıq rütubətli şəraitdə bitən bitkilər hidrofitlər adlanır. Mezofıtlər rütubətlənmə əmsah vahidə yaxm olan ərazilər üçün səciyyəvidir. Kisrofıtlər quraq iqlim şəraitinə uyğunlaşmış bitki növləridir. Elm və texnikanın müasir inkişafı və dünya əhalisinin sürətlə artdığı şəraitdə təbiətlə cəmiyyətin qarşıhqh münasibəti bəşəri problemə çevrilmişdir. Tarazlı və rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərini nəzərə alaraq insanların maddi rifahının və mədəni həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, maddi nemətlər istehsalımn artırılması təbii sərvətlərdən planh surətdə istifadə edilməsi zərurətini yaradır. Müasir dövr 157 də texnika və enerji ilə silahlanan insanların istehsal fəaliyyəti nəticəsində təbiətə edilən təsir o dərəcədə böyükdür ki, onun mənfi amillərini geoloji dövrlərdə gedən bir çox təsirlərin nəticəsi ilə müqaisə etmək olar, tstehsahn və cəmiyyətin inkişafında bunun müsbət təsiri onunla ifadə edilir ki, cəmiyyət təbii resurslardan məqsədə uyğun istifadə prosesində yüksək inkişafa nail olmuşdur. Təbiətə həddindən artıq təsir imkanlarına malik elmi-texniki tərəqqi insan cəmiyyətinin «ekolojiləşdiril- miş», «texnikiləşdirilmiş», «enerjiləşdirilmiş», «məskunlaşdırılmış» mühitdə yaşamasına gətirib çıxarmışdır. Məhsuldar qüvvələrin, xüsusilə sənayenin ərazi və sahələr üzrə inkişafına təbiəti mühafizə baxımından yanaşılması indi qarşıda duran əsas problemdir. Cəmiyyətin təbiətə təsiri nəticəsində baş verən antropogen dəyişikliklər uzun müddət biosferdə bərqərar olmuş qarşılıqlı, tarazlı inkişaf əlaqələrini pozur. İndi dünyanın bir çox rayonlarında, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə elə bir vəziyyət yaranmışdır ki, insanların və başqa canlıların həyatı təhlükəli duruma düşmüşdür. Cəmiyyətlə təbiət arasında yaranmış ziddiyyətlər planauyğun və şüurlu şəkildə tənzim edilməsə, bəşəriyyət fəlakətlə üzləşə bilər. Bunlan aradan qaldırmaq üçün cəmiyyətlə təbiət arasında tarazhğı nizama salmaq lazımdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mövcud texni- ki-tərəqqi şəraitində insanların təbiətə təsirinin, təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsinin məhdudlaşdırılması da mümkün deyildir. Bu problemdən çıxış yolu insanla təbiət arasmdakı münasibətlər, cəmiyyətin təbiətdə tutduğu mövqe və təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi qarşıhqlı surətdə əlaqələndirilməlidir. Təbiətdən yaranan, onun tərkib hissəsi olan insan istehsal fəaliyyətində özünü təbiətə qarşı qoymamahdır. Çünki insan maddələr və enerji mübadiləsində və istehsal prosesində təbiətlə üzvü surətdə bağlı olur. Cəmiyyətlə təbiət arasında qarşılıqh münasibətlərin təkamülü sosial və bioloji inkişafı ni- zaınlayır. K.Marks təbiətlə insan vəhdətini öz fəlsəfəsinin əsası kimi götürmüşdür. O, vəhdətə insanı təbii vücud hesab edən və təbiəti cəmiyyətin inkişaf tarixindən kənarda qoyan sadəcə ab- strakt təbii vəhdət kimi deyil, əksinə, bu vəhdətə ictimai prob 158 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|