Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
min ha texniki, 25,9 min ha bostan-tərəvəz və kartof, 151 min ha isə yemlik bitkilər üçün istifadə olunur. Yuxanda qeyd olunanlan nəzərə alaraq, bu problemlərin vacibliyi artıq insanlarm təbii sərvətləri - torpaq, su, bitki, meşə və digər yaşayış vasitələrinin təbiətdə kəskin surətdə azaldığım dərk etməyə başlamalanndan irəli gəlir. Odur ki, torpaq, su, bitki və meşə kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə, eyni zamanda zəhərli gübrələrin az istifadə olunması və onun əvəzinə kənd tasarrüfatı bitkilərinin inkişafmda fiziki xassələrin geniş tətbiqi məhz ətraf mühitin qorunub saxlanması deməkdir. Torpaq, su təbii sərvətlərinə təsərrüfat münasibətlərinin proqram xarakterli məqsədi elm və texnikamn müasir inkişafi şəraitində ekoloji, təbiəti mühafizə tədbirlərini də nəzərə almaqla əhalinin, ölkənin müvafiq məhsullara olan tələbatımn ödənilməsindən ibarətdir. Bu sahədə torpaq, su sərvətlərinin kəmiyyət və keyfiyyət baxımmdan iqtisadi-coğrafi qiymətləndirilməsi tədqiqatm mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Bu istiqamətdə respublikamızın regionlannda torpaq, su ehtiyatlannm iqtisadi- coğrafi baxımdan əmək ehtiyatlan ilə uzlaşdıniması qloballaşdırma şəraitində zəruri şərt kimi qəbul edilməlidir. Torpaq və su kimi təbii ehtiyatlann yerləşdiyi zonalann təbii sərvətindən istifadəsi arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələrin uzlaşdıniması onlara əsaslandınlaraq istehsal komplekslərinin inkişafında mühüm amil kimi çıxış edir. Azərbaycanda əkinə yararlı torpaqlar 1.613.147 min ha, şoranlaşmış torpaqlar 1.544.433 ha, zəif şoranlaşmış torpaqlar 13389 ha, orta şoranlaşımş torpaqlar 9195 ha, şiddətli şoranlaşmış torpaqlar 5485 ha, şoran torpaqlar 645 ha təşkil edir. Azərbaycan Respublikasmın səth sulanmn əsasım çay sulan təşkil edir, o cümlədən, 65%-i qonşu ərazidən axıb gələn tranzit çaylarm sulandır. Respublikanın öz çaylannm suyu demək olar ki, 35% təşkil edir. Kənd təsərrüfatı sahələrinin özəlləşdirilməsi, torpaq üzərində müxtəlif mülkiyyət formalannm fəaliyyət dövründə torpaq- 144 lann münbitliyi nəzərə almarkən, onlann fiziki və kimyəvi xassələri əsas götürülməlidir. Torpağm keyfiyyət və kəmiyyət, eləcə də digər göstəriciləri əsasmda isə torpağm normativ qiyməti müəyyən edilmişdir. Torpağın keyfiyyət göstəricisini müəyyən etmək məqsədilə, bonitirovka işləri üçün hesablamalar apanimışdır. Torpağm bonitirovkası isə onun münbitliyinə görə hesablamalardan başqa, omm əkin sahəsinə yararlı müqayisəli tərzdə ballarla ifadə edilən nisbi kəmiyyət göstəricisidir. Torpağm bonitirovkası göstəriciləri ilə onun münbitlik xassələri və məhsuldarlığı hərtərəfli və obyektiv şəkildə müəyyən edilmişdir. Torpağm Ixınitirovkası, bir sahənin torpaqlanm başqa bir sahənin torpaqlarmdan fərqləndirən, onlann fiziki və Wmyəvi xassələrinin, eləcə də onlann münbitliyinin göstəricilərdən asılıdır. Respublikada torpaqlarm iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi bontet bal əsasmda apanlır. Uzun illərdən bəri apanlan elmi tədqiqatlann nəticəsində torpaq- lann fiziki-kimyəvi və eləcə də xassələrinin laboratoriya və çöl tədqiqatlanndan alman rəqəmlərin əsasmda bal sistemi ilə qiymətləndirilir. Hər torpaq tipinin analizlərini nəzərə almaqla, şkala tərtib olunur. Azərbaycan torpaqlannda akademik V.R.Valabuyev, R.H.Məmmədov və D.E.Yusifovun 1964, 1967, 1970, 1978-ci illərdə apardıqlan tədqiqatlar 5 bal əsas götürməklə apanlır; 0-21, 21-41,41-61,61-81,81-100. Respublikamn geniş kənd təsərrüfatı məhsullanmn istehsalına malik olan bu iqtisadi regionlann çaylarmm su ehtiyatlan nəzərə alınmaqla və ərazinin torpaq iqlim şəraiti əsas götürülməklə, Azərbaycanm bütün iqtisadi regionlan bol aqroiqlim ehtiyatına malikdir. Buna baxmayaraq, yazın axın və yay aylannda havalar çox quraq keçir. Buna görə də Aran rayonlarmda süni suvarma tətbiq etmədən, kənd təsərrüfatı, xüsusilə əkinçilik, bağçıhq və s. sahələri inkişaf etdirmək mümkün deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanm iqtisadi regionlannda islahatlarm apaniması istiqamətində hələ də təbii ehtiyatlardan səmərəli istiflıdə olun- masma ehtiyac vardur. Bu baxımdan apanlan məqsədyönlü tədbir 145 lərdən biri də respublikada iqtisadi islahatlann apanlması və bu məqsədlə əsaslı normativ hüquqi bazanm yaradılması onlann icra mexanizminin qurulması məsələsi qarşıya çıxır. Azərbaycan Respublikasında torpaq islahatınm apanl- masımn ən mühüm şərtlərindən biri də islahat apanlarkən torpaqların fiziki və kimyəvi xassələri nəzərə alınmaqla, torpağm keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri əsasında onun normativ qiymətini müəyyən etmək məqsədilə, bonitirovka işləri üçün hesablamalar apanimahdır. Kənd təsərrüfatı sahələri torpaqlannm aqroistehsal qruplaşması Azərbaycan torpaqlanmn bontet balı əsasında apanimışdır. D.Yusifovun 1986-cı ildə çapdan çıxmış monoqrafiyasında onun apardığı tədqiqatlann nəticələri dolğun şəkildə öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar torpaqlardan səmərəli istifadə və onlann keyfiyyət uçotu üçün mühüm rol oynayır. Torpağın bonitirovkası onun münbitliyinə görə hesablanan keyfiyyətinin müqayisəli tərzdə ballarla ifadə edilən nisbi kəmiyyət göstəricisidir. Torpağm bonitirovkası göstəriciləri ilə onun münbitlik xassələri və məhsuldarlığm artımım hərtərəfli müqayisəli şəkildə torpağın bonitirovkası bir sahənin torpaqlanmn digər sahənin torpaqlanndan nə dərəcədə pis və yaxşı olmasım müqayisəli tərzdə müəyyənləşdirməklə və paylaşdınimasında subyektliyi aradan qaldırmağa, eləcə də məhsul istehsalı üçün ehtiyat mənbələrinin üzə çıxanimasına şərait yaradır. Torpaqlann aqroistehsal qruplaşması üzrə indiyədək ölkədə aparılmış işlərin təhlili göstərir ki, onlann qruplaşması zamam başlıca olaraq, torpaq münbitliyinə müəyyən təsir göstərən genetik xassələrin və təbii şəraitin normal olması nəzərə alm- mışdır. Ölkədə torpaqlann qruplaşması 3 növbədə apanlır: 1) ayn-ayn kənd təsərrüfat bitkilərinin tələbləri üzrə; 2) kənd təsərrüfat bitkilərinin müəj^ən ekoloji qruplanmn və ya torpaqlardan istifadə tiplərinin tələblərinə görə; 3) hər hansı müəyyən bitki üçün nəzərdə tutulmadan mədəni bitkilər üçün mühit kimi müəyyən olunmuş torpaqlann xassələri əsasmda qurulmuş ümumi qruplaşmalar. Belə ki, aqrar islahatlann apanl- 146 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|