Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
yaradıcı qüvvə sayılan insanla bağlı olan bu yeni ziddiyyət təhlükəli nəticələrə gətirib çıxardı. Cəmiyyətin təbiətlə qarşılıqlı təsirinin ilkin mərhələsində iqtisadiyyat mənimsəməyə əsaslandığmdan və sosial həmcinslik hökm sürdüyünə görə, həm insanlar, həm də insanla təbiət arasmda mövcud olan münasibətlər həmahəng idi. İnsanlann oturaq həyata və əkinçiliyə, mənimsəmədən maddi nemətlərin istehsalına keçməsi məhsuldar qüvvələrin xeyli mürəkkəbləşməsinə, onun mahiyyət və forma cəhətdən əsaslı surətdə dəyişməsinə səbəb oldu. Təbii məhsuldar qüvvələri ictimai məhsuldar qüvvələr əvəz etdi. Siosial həm- cinsliyin aradan qalxması cəmiyyətlə təbiət, insanla təbiət arasındakı təmas münasibətlərin tip və formalanmn dəyişməsiylə nəticələndi. Öz növbəsində təbiətin insanlann iqtisadi sosial həyatına təsiri də getdikcə qüvvətlənir. Təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsirinin ziddiyyətli xarakteri özünü onda təzahür etdirir ki, maddi istehsalın gedişində insan bir tərəfdən kortəbii qüvvələrin hökmranlığından getdikcə daha çox azad olur, digər tərəfdən isə cəmiyyətin təbiətlə sıx birliyi qüvvətlənir, istifadə etdiyi təbii ehtiyatlarm əhatəsi genişlənir, öz həyat fəaliyyətində eneginin yeni növlərindən daha çox intensiv şəkildə istifadə edir. Təbiəti bilavasitə öz intensiv dəyişdirici fəaliyyətinin obyektinə çevirən insan başa düşə bilməlidir ki, təbiət üzərində bir işğalçı kimi hökmranlıq etmək olmaz. Çünki insan bütün cismani quruluşu ilə təbiətə daxildir, omm içərisindədir. Qeyd etməliyik ki, təbiət qanunlanm dərk edib, onlara əməl etmədən təbiət üzərində “ağalıq” etmək olmaz. Təsadüfi deyildir ki, təbiət üzərində ilk qələbələri ilə öyünən insan sonralar təbiətin qisasma məruz qaldı. Burada xüsusi qeyd etmək lazimdir təbiət fəaliyyətinin genişlənməsi və təsirin qüvvətlənməsi nəticəsində ancaq insanm yaşadığı təbii şərait deyil, nəticə etibarilə insan özü də böyük əzablara düçar olur. Təbiət qüvvələrindən nisbətən məhdud halda istifadə edildiyi dövrlərdə fəaliyyətin zərərli cəhətləri məhəlli, lokal xarakter daşıyır, anomal vəziyyəti təbiətin özü aradan qaldınr, insanlann səhvlərini “təshih” edir. Fəaliyyətin forma, həcm və istiqamətinin əsaslı surətdə dərinləşib geniş 168 lənməsi, hədsiz dərəcədə fayda verdiyi kimi, ətraf mühitə neqativ təsir də qüvvətlənir, təbiətin korlanması geniş miqyas alır. Təbiəti “zəbt” edən insan özünün həyat fəaliyyətinin təbii əsaslarım xeyli dərəcədə sarsıdır, yaşayış şəraiti ilə ziddiyyətə girir, nəticədə təbiətin özünəməxsus tarazlığı pozulur, təbiətlə cəmiyyət arasmda dərin antoqanizm yaramr və insan qlobal ekoloji fəlakətlərlə qarşılaşır. Hal-haznda cəmiyyətlə təbiət arasmda mövcud olan konfliktlərin çoxu insan fəaliyyətinin təbii qanunauyğunluqlara müvafiq gəlməməsi ilə bağlıdır. İnsan təbii qanunlan Öyrənib öz fəaliyyətində onlara uyğun hərəkət etməyi bacarsaydı, onda mövcud olan ziddiyyət və çətinliklərin xeyli hissəsindən yaxa qurtara bilərdi. Müasir ekoloji böhranı əvvəllər mövcud olan məhəlli regional vəziyyətin inkişaf edib dərinləşməsinin nəticəsi kimi də izah etmək olmaz. Hazırda qlobal ekoloji prosesi ictimai inkişafın labüd nəticəsi, qərarlaşmaqda olan vahid və daxilən ziddiyyətli dünyamn özünün obyektiv inkişafından bilavasitə irəli gələn zəruri, kardinal hadisələrdir. Planetin tarixində müasir ekoloji böhranlar və hadisələr dəfələrlə biosferi sarsıtmış, canlı aləmin genetik tərkibini əsaslı surətdə dəyişdirmişdir. Bu faciələr geoloji proseslərlə, daha çox xarici kosmik xarakterli səbəblərlə bağlı olmuşdur. Azehtimallı olmasına baxmayaraq, bəşəriyyət gələcəkdə bu cür hadisələrlə yenə qarşılaşa bilər. Səciyyəvidir ki, bu gün bizi, insanlann fəaliyyətinin neqativ cəhətinin nəticəsi kimi əmələ gələn mövcud qlobal müasir ekoloji böhran daha çox narahat edir. Müasir ekoloji böhramn əmələ gəlməsi və formalaşması səbəblərinin araşdmlması göstərir ki, burada kompleks xarakterli ümumi amillər də mühüm rol oynamışdır. Dünya üzrə ictimai həyatın bütün sahələrinin beynəlmiləlləşməsi prosesinin genişlənməsi və qüvvətlənməsi, cəmiyyətlə təbiət arasmda obyektiv daimi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, elmi-texniki inqilabm sürətinin və qeyri-bərabər inkişafının artması, insamn təsərrrüfat fəaliyyətinin planetar xarakter kəsb etməsi, ekstensiv istehsal 169 üsuluna uzun zaman üstünlük verilməsi, zəhmətsiz gəlirin başlıca prinsipinə çevrilməsi, təbiətə praktik münasibətin azğmiığı və s. bu qəbildəndir. Bunu da əlavə etmək lazımdır ki, təbii şəraitə, ekoloji duruma nəhəng zərbə vurmuş çoxsaylı müharibələr, əhalinin sürətli artımı, urbanizasiyanın genişlənib qüvvətlənməsi də prosesə təsir göstərmişdir. Ekoloji problemin indiki zamanda daha da kəskinləşməsi həm də bir sıra subyektiv amillərlə bağhdır. Sənaye istehsalımn ətraf mühitlə qarşılıqlı münasibətinin düzgün tənzim edilməməsi, istehsal obyektlərinin yerləşdirilməsində zərərli nəticələrin nəzərə alınmaması, torpağm rekultivasiyası yenidən məhsuldar vəziyyətə salınmasına, suyun bioloji yolla tənzimlənməsinə, sənaye tullantılanndan düzgün istifadə edilməsinə diqqət yetirilməməsi subyektiv amillərə nümunədir. Öz gərginliyi, miqyas və ciddi nəticələr cəhətdən müasir ekoloji böhramn qlobal xarakterli problemlər içərisində müharibə və tərksilah məsələsindən sonra ikinci yerdə durur. Bu, bir sıra səbəblərlə bağlıdır. Birincisi, insan fəaliyyətinin hüdudlan dünyada qlobal xarakter almış, o ancaq biosferi əhatə etməklə kifayətlənməmiş, hətta kosmik məkana da geniş yayılaraq, məhdud olmayan genişlənmə meylini daha da qüvvətləndirmişdir. İkincisi, biosferin istehsal imkam ilə ictimai istehlakm artımı arasında olan təbii tarixi ziddiyyətlər indi elə bir kəskin xarakter alnuşdır ki, bəşəriyyətin elmi, texniki və istehsal təsərrüfat iqtidanmn daha böyük hissəsini onlarm həll edilməsinə doğru istiqamətləndirməyi tələb edir. Üçüncüsü, cəmiyyətin məskunlaşdığı ərazidə təbii şəraitin zəifləşməsi tarixən qərarlaşmış təbii əlaqələrin və münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxarmış və dünyada ekoloji tarazlığm sisteminin sabitliyi üçün real təhlükə yaranmışdır. Dördüncüsü, müasir mədəniyyətin üzvü tərkib hissəsinə çevrilmiş iqtisadi- sosial ekoloji görüşlər, ideya və konsepsiyalar insan və cəmiyyətin bütün həyat fəaliyyəti sahələrində mühüm və əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayu*. 170 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|