Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

6.3.
 
Ozon qatma təsir edən amillər 
Ozon  xlor  və  ftortörəmə  karbohidrogenləri  və  yüksəksəsli 
reaktiv təyyarələrin azot turşusunu dağıdu-, çirkləndiricilər ozonun 
əmələ gəlməsini sürətləndirir, bu çirkləndiricilər qaz yanacağmm 
yandıniması  (CO
2
,  CH
4
  NO  və  NO
2
)  və  reaktiv  təyyarələrin 
stratosferdən  aşağıda  uğultu  zamam  əmələ  gəlir.  Stratosfer 
temperaturu  aşağı  düşərkən  ozonun  dağılması  ləngiyir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  yanacağın  yandırılması  və  adi  reaktiv 
təyyarələrin uçuşu zamanı ozonun əmələ gəlməsi tronasfer və ya 
aşağı  stratosferdə  baş  verir,  ozonun  xlor  ftor-  törəməli 
karbohidrogenlər  tərəfindən  dağılması  əsasən  yuxarı  stratosferdə 
baş verir. Beləliklə, ozonun dağılması və əmələ gəlməsi prosesləri 
bütövlükdə bir-birini tarazlaşdırsa da ayrı- ayrı balans qatlarda bu 
ola bilməz. 
Ən pis halda biz Yer qatımn müdafiəedici bu ozon ekra- mnın 
dağılmasına yol veririk. 
Hazırda  xlor  və  ftortörəməli  karbohidrogenlərin  təsiri  və 
ozon  qatındakı  dəyişikliklərin  son  nəticələrinin  iqlimə  təsiri 
sahəsində aydın olınayan səbəblər hələ də qalır. Proqnozlaşdırılan 
effektlər  olduqca  müxtəlifdir,  yəni  buzlaşma  dövründən 
temperaturun  10°C  qalxmasına  qədər.  Onu  da  yadda  saxlamaq 
lazımdır  ki.  Yer  kürəsində  həyat  hazırda  mövcud  olan  şəraitdə 
inkişaf edirdi. 
«İstilik  effekti»  -  antropogen  çirklənmə  nəticəsində  Yer 
kürəsi atmosferində C02-nin və digər qazlarm artması ilə iqlimin 
müşayiət olunan artımı, turşu yağışları, pH-ın turşuluğa tərəf meyli 
ilə əlaqədar yağışlar, atmosferin insanın günahı nəticəsində kükürd 
oksidi, azot və s. ilə çirklənməsi zamam baş verir. 
6.4.
 
Beynəbcalq ekoloji hüququn təyinatı 
Ekoloji  münasibətlərin  tənzimlənməsi  bəşəriyyətin  aktual 
problemlərindən  biri  olduğundan  onun  həll  edilməsində 
beynəlxalq təşkilatlann əksəriyyəti iştirak edir. Onlardan bəziləri 
xüsusi olaraq təbiəti mühafizə məqsədilə yaradılmışdır. 
Millətlər birliyindən fərqli olaraq təbiətin mühafizəsi işin- 
192 

---

də  BMT  böyük  əmək  sərf  edir.  Bu  məsələdə  BMT-nin  əsas 
orqanları və xüsusiləşmiş idarələri - Baş Assambleya, İqtisadi və 
sosial  Şura  (İQTSOŞ),  regional  iqtisadi  komissiyalar  (EEK, 
ESKATO,  EKA,  EKLA),  ticarət  və  inkişaf  üzrə  Komissiya 
(YUNRTAD), sənaye inkişafı üzrə BMT (UUNİDO), Beynəlxalq 
Əmək  Təşkilatı  (BƏT),  Ümumyenidənqurma  və  inkişaf  Bankı 
(BUİB),  təbii  resurslar  üzrə  komitə  (TRK),  atom  enerjisi  üzrə 
Beynəbcalq  agentlik  (MAQATE),  Beynəlxalq  mülki  aviasiya 
təşkilatı (BMAT) və b. xüsusi diqqət yetirir. 
Hələ  1949-cu  ildə  BMT-nin  rəhbərliyi  altmda  təbiətin 
mühafizəsi  üzrə  keçirilmiş  Beynəlxalq  texniki  konfrans  elm  və 
texnikamn inkişafı prosesində əlverişli  təbii  şəraitin pozulmasını 
aradan  qaldırmağın  vacibliyinə  dünya  ölkələrinin  diqqəti 
yönəldildi. 
Sonradan 1962-ci il dekabrın 18-də BMT Baş Məclisi özünün 
XVII  sessiyasında  «İqtisadi  inkişaf  və  təbiətin  qorunması» 
haqqında  qətnamə  qəbul  etdi.  Bu  qətnamədə  iqtisadi  inkişaf 
prosesində 
təbii 
zənginliklərin 
salanması, 
bərpası, 
zənginləşdirilməsi  və  səmərəli  istifadəsi  bəyan  edildi.  BMT  Baş 
Məclisi  bütün  dövlətləri  təbiəti  mühafizə  təşkilatlarına  kömək 
göstərməyə, flora və faunamn mühafizəsinə dair qətnaməyə riayət 
etməyi,  məlumatlar  üzrə  mübadiləni  genişləndirməyi,  əhali 
arasında təbiətə qayğı göstərilməsinə dair təbliqatı gücləndirməyi 
tövsiyə etdi. 
Bu  sahədə  Stokholm  konfransı  tarixi  rol  oynadı.  Bu 
konfransın  qərarı  BMT  Baş  Məclisinin  XXVII  sessiyasında 
təqdirə layiq görüldü. BMT Baş Məclisi 1972-ci il dekabrın 15-də 
«Ətraf  mühit  sahəsində  beynəlxalq  əməkdaşlığa  dair  təşkilati  və 
maliyyə  tədbirləri»  haqqmda  2994  saylı  qətnaməni  qəbul  etdi. 
Burada  BMT  çərçivəsində  ətraf  mühitin  mühafizəsi  məsələləri 
üzrə  yeni  dövlətlərarası  orqanın  təsis  olunduğu  elan  edildi.  Bu 
təsisat  «Ətraf mühitə dair BMT Proqramı»  (YUNEP) adını aldı. 
YUNEP strukturunda 3 əsas şöbə yaradıldı: 1) İda- rəedici Şura, 2) 
İcraedici  direktor  başda  olmaqla  katiblik,  3)  ətraf  mühit  Fondu. 
YUNEP-in iqamətgahı Nayrobidə (Keniya) yerləşir. 
193 

---

İcraedici  Şura  58  dövlətin  nümayəndəsindən  ibarətdir.  Baş 
Məclis tərəfindən 3 il müddətinə seçilir. İlk sessiyası 1973-cü ildə 
keçirilmişdir.  Vəzifəsi  ətraf  mühitin  qorunması  sahəsində 
beynəlxalq əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etməkdir. 
İcraedici  direktor  Baş  Məclis  tərəfindən  4  ilə  seçiHr.  O, 
gündəlik  işlərə  rəhbərlik  edir,  Şuranın  növbəti  sessiyasına  hazı- 
rhğı  təmin  edir.  Katiblik  YUNEP-in  təşkilatı-texniki  işlərini 
aparu:. 
Ətraf  mühit  Fondu  keçirilən  tədbirlərə  maliyyə  köməyi 
göstərir,  ölkələrin  könüllü  ödədiyi  haqq  nəticəsində  fondu  təşkil 
edir,  yığılan  məbləği  icraedici  Şuranın  tövsiyəsinə  əsasən 
xərcləyir. Fondun ilkin məbləği 5 il müddətinə 100 mln dollardır. 
Fəaliyyəti dövründə YUNEP bir sıra mühüm tədbirlər həyata 
keçirmiş,  ətraf  mühitə  qlobal  müşahidə  sisteminin  yaradılmasına 
hazırlıq işləri aparmışdu: (monitorinq). 
Ərzaq  və  kənd  təsərrüfatı  məsələləri  üzrə  BMT  (FAO) 
məhsuldar torpaqlann, su resurslarının, heyvan və bitkilər aləminin 
qorunmasına əsas diqqət yetirir. 
Təhsil,  elm  və  mədəniyyət  məsələləri  üzrə  BMT 
(YUNESKO)  ətraf  mühitin  qorunması  sahəsində  elmi 
problemlərlə məşğul olur, dünyada təbiət abidələrinin mühafizəsi 
proqra- nuna kömək göstərir, əhalinin təbəqə qayğısına münasibət 
bəsləməsi üçün təhsil və tərbiyə məsələlərinə nəzarət edir. Onun 
təşkil  etdiyi  beynəlxalq  elmi  proqramlarda  «Beynəlxalq  hidro- 
logiyamn on illiyi», «insan və biosfer», ətraf mühitin qorunmasına, 
təbiət və cəmiyyətin qarşıhqlı münasibətinə dair 14 elmi layihə əks 
olunmuşdur. 
Avropa  İqtisadi  Komissiyası  (AİK)  da  1963-cü  ildən 
başlayaraq  özünün  fəaliyyət  proqramına  atmosfer  havasımn 
çirklənmədən qorunmasını əsas məsələ kimi daxil etmişdir. Onun 
1971-ci ildə Praqa, Ostrovaya (ÇXR) və Katovisidə (Polşa) təşkil 
etdiyi  simpoziumlarda  ətraf  mühitin  qorunması,  Avropada  su 
resurslarının mühafizəsi məsələləri müzakirə edilmişdir. 
Təbiətin mühafizəsi vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçün 
194 

---