Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

6.2.
 
Müasir ekoloji böhran vo onlann həlli yollan 
Müasir  ekoloji  problemlər  müəyyən  bölgənin,  materikin 
deyil,  mahiyyəti  etiban  ilə  bütün  bəşəriyyətin  mənafeyinə 
toxunur.  Bu  qlobal  problemin  aradan  qaldmiması  yalmz  bütün 
ölkələrin  və  dövlətlərin  birgə  əməkdaşlığı,  səyi  sayəsində 
mümkün  olacaqdır.  Təsadüfü  deyildir  ki,  cəmiyyətlə  təbiətin 
qarşılıqlı təsiri ətrafmda bütün dünyada ciddi mübahisələr gedir, 
dünya  ictimaiyyəti,  hökumətləri,  beynəlxalq  təşkilatlar,  elm 
xadimləri ekolojim problemin mahiyyətini, onun mövcud olma 
səbəblərini və aradan qaldmiması yollanm axtanrlar. 
Müasir  ekoloji  böhranm  mahiyyətini  cəmiyyətlə  təbiəti 
arasında  ziddiyyətlərin  son  dərəcədə  kəskinləşməsi  təşkil  edir. 
Müasir  ekoloji  problemlərin  təşəkkülü,  formalaşması  ictimai 
inkişafın  obyektiv  təzahürü,  qanunauyğun  nəticəsi  olub, 
bütövlükdə  cəmiyyətin  sosial  tərəqqisi  ilə  bilavasitə  bağlıdır. 
Tarix sübut edir ki, insanlann həyat fəaliyyətini iki inkişaf xətti 
cəmiyyətin təbiətə və onlann bir-birinə olan münasibəti müəyyən 
edir. Təbiət vahid sistem şəklində olmasına baxmayaraq, burada 
baş  verən  proseslər  zaman  və  məkan  etiban  ilə  qeyri-  bərabər 
cərəyan  edir.  Bu  hal  təbii  sistemin  tarazlığınm  vaxtaşm 
pozulmasına səbəb olsa da, kortəbii qüvvələrin qarşılıqlı təsirinin 
nəticəsi  olan  ümumi  qanunlar  prosesin  genişlənməsinə  imkan 
vermirdi.  Təbiətin  ekoloji  tarazlığın  deıim  pozulması  və  bərpa 
olunması prosesi şəraitində cərəyan edirdi. 
İnsan  təbiətə  fəal,  məqsədyönlü  təsir  göstərməyə, 
tələbatını ödəmək üçün təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan 
məhsullan istehsal etməyə başladıqda isə vəziyyət dəyişdi. Bu isə 
sonradan təhlükəli nəticələrə gətirib çıxartdı. 
Cəmiyyətin  təbiətə  qarşılıqlı  təsirinin  ilkin  mərhələsində 
iqtisadiyyat mənimsəməyə əsaslandığmdan və sosial həmcinslik 
hökm  sürdüyündən  insanla  təbiət  arasında  mövcud  olan 
münasibətlər  həmahəng  idi.  İnsanlann  oturaq  həyata  və 
əkinçiliyə,  mənimsəməsindən  maddi  nemətlərin  istehsalına 
keçməsi  məhsuldar  qüvvələrin  mahiyyət  və  forma  cəhətdən 
əsaslı 
186 

---

surətdə dəyişməsinə səbəb oldu. Təbii məhsuldar qüvvələri ictimai 
məhsuldar qüvvələr əvəz etdi. 
Təbiətlə  cəmiyyətin  qarşılıqlı  təsirinin  ziddiyyətli 
xarakteri  özünü  onda  təzahür  etdirir  ki,  maddi  istehsalın 
gedişində 
insan 
bir 
tərəfdən 
kortəbii 
qüvvələrin 
hökmranlığmdan getdikcə daha çox azad olur, digər tərəfdən isə 
cəmiyyətin  təbiətlə  sıx  birliyi  yaramr,  istifadə  etdiyi  təbii 
ehtiyatlann  əhatəsi  genişlənir,  öz  həyat  fəaliyyətində  eneıjinin 
yeni növlərindən daha çox intensiv şəkildə istifadə edir. 
Qeyd etməliyik ki, təbiət qanunlarım dərk edib, onlara əməl 
etmədən təbiət üzərində “ağalıq” etmək olmaz. Təsadüfi deyildir 
ki, təbiət üzərində ilk qələ- bələri ilə öyünən insan sonradan çox 
acınacıqlı  vəziyyətlə üzləşdi, təbiətin intiqamma, qisasına məruz 
qaldı.  Burada  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  fə-  aliyyətin 
genişlənməsi nəticəsində yalnız insamn yaşadığı təbii şərait deyil, 
nəticə  etiban  ilə  insan  özü  də  böyük  çətinliklərlə  qarşılaşdı.  İlk 
dövrlərdə bu, lokal xarakter daşıyırdı, anormal vəziyyəti təbiətin 
aradan qaldırırdı, insamn fəaliyyətin forma, həcm və istiqamətinin 
əsaslı surətdə genişlənməsi nəticə etiban ilə ətraf mühitə neqativ 
təsiri  də  qüvvətləndirdi.  Təbiətin  korlanması  geniş  miqyas  aldı. 
Təbiəti  “zəbt”  edən  insan  özünün  həyat  fəaliyyətinin  təbii 
əsaslanm  xeyli  dərəcədə  sarsıtdı,  təbiətin  özünəməxsus  tarazlığı 
pozuldu,  təbiətlə  cəmiyyət  arasında  dərin  antaqonizm  yarandı, 
qlobal ekoloji fəlakətlərlə üzləşdi. 
Təbiətin  tarazlığımn  pozulması  hallarmm  çoxu  insan 
fəaliyyətinin  təbii  qanunuyğunluqlara  müvafiq  gəlməməsi  ilə 
bağlıdır. İnsan təbii qanunlan öyrənib öz də onlara uyğun hərəkət 
etməyi bacarsaydı indi mövcud olan çətinliklərin xeyli hissəsindən 
yaxa qurtara bilərdi. 
Planetin  tarixində  müasir  ekoloji  böhranlar  və  hadisələr 
dəfələrlə  biosferi  sarsıtmış,  canlı  aləmin  genetik  tərkibini  əsaslı 
surətdə  dəyişdirmişdir.  Bu  faciələr  geoloji  proseslərlə  bağlı 
olmuşdur.  Bəşəriyyət  gələcəkdə  də  bu  cür  hadisələrlə  qarşılaşa 
bilər. Odur ki, bu gün insanlan mövcud qlobal ekoloji böhran daha 
çox narahat edir. Ekoloji böhramn əmələ gəlməsi və 
187 

---

formalaşması  səbəblərinin  araşdı-  nlması  göstərir  ki,  burada 
kompleks xarakterli ümumi amillər və təsir gücünə malik xüsusi 
faktorlar  mühüm  rol  o)mamışdır.  Cəmiyyətlə  təbiət  arasında 
ziddiyyətlərin  kəskinləşməsi,  elmi-texniki  inqilabın  sürəti  və 
qeyri-bərabər  inkişafı,  ekstensiv  istehsal  üsuluna  uzun  zaman 
üstünlük  verilməsi,  zəhmətsiz  gəlirin  sosial  məqsədin  başlıca 
prinsipinə çevrilməsi, təbiətə praktik münasibətin azğınlığı və s. 
bu  qəbildəndir.  Bunu  da  əlavə  etmək  lazımdır  ki,  təbii  şəraitə, 
ekoloji  duruma  sarsıdıcı  zərbə  vurmuş  çoxsaylı  müharibələr, 
əhalinin sürətli artımı, urbanizasiyanm genişlənib qüvvətlənməsi 
də prosesə təsir göstərmişdir. 
Ekoloji problemin indiki zamanda kəskinləşməsi həm də bir 
sıra  subyektiv  amillərlə  bağlıdır.  Sənaye  istehsahnm  tənzim 
edilməməsi,  istehsal  obyektlərinin  yerləşdirilməsində  zərərli 
nəticələrin 
nəzərə 
alınmaması, 
su
3
mn 
bioloji 
yolla 
təmizlənməsinə, sənaye tullantılarmdan istifadə edilməsinə diqqət 
yetiril- məməsi subyektiv amillərə nümunədir. 
Öz miqyası və ciddi fəsadlan cəhətdən ekoloji böhran qlobal 
xarakterli  problemlər  içərisində—^müharibə  və  tərki-silah 
məsələsindən sonra —^ikinci yerdə durur. Bu, bir sıra səbəblərlə 
bağlıdır. 
tik olaraq qeyd edək ki, insan fəaliyyətinin hüdudları yalmz 
biosferi əhatə etməklə kifayətlənməmiş, hətta kosmik məkana da 
geniş  yayılmışdır.  İkincisi,  biosferin  istehsal  imkam  ilə  ictimai 
istehlakın artımı arasmda olan təbii ziddiyyətlər indi elə bir kəskin 
xarakter  almışdır  ki,  bəşəriyyətin  elmi-texniki  və  istehsal- 
təsərrüfat  potensialımn  daha  böyük  hissəsini  məhz  onlarm  həll 
edilməsinə  doğru  istiqamətləndirməyi  tələb  edir.  Üçüncüsü, 
cəmiyyətin məskunlaşdığı ərazidə təbii şəraitin pisləşməsi tarixən 
qərarlaşmış təbii əlaqələrin və münasibətlərin pozulmasma gətirib 
çıxarmış və dünyada ekoloji tarazlığın sabitliyi üçün real təhlükə 
yaranmışdır.  Odur  ki,  müasir  mədəniyyətin  tərkib  hissəsinə 
çevrilmiş  iqtisadi-sosial-ekoloji  görüşlər,  ideya  və  konsep- 
siyalarm axtaniması cəmiyyətin bütün həyat fəaliyyəti sahələrində 
mühüm və əhəmi)^ətli dərəcədə rol oyna)nr. 
188 

---