Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

nəlxalq hüququn bu sahəsinin gələcək formalaşması çox intensiv 
surətdə  baş  verir.  Bu  münasibətlə  müxtəlif  ölkələr  arasında 
beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsi hüququna dair ikitərəfli 
dövlətlərarası müqavilələr bağlanmağa başlandı. 
Rusiya ilk dəfə beynəlxalq ekologiya hüququ norma- lannm 
işlənilməsində  iştirak  etmiş,  dəniz  pişiklərinin  mühafizəsinə  dair 
06.XI.1987-Cİ il sazişinin iştirakçısı olmuşdur. (Yaponiya və ABŞ 
ilə birlikdə). 
Hazırda  dünyada  160-dan  artıq  çoxtərəfli  konsepsiyalar 
mövcuddur;  3  mindən  artıq  ikitərəfli  müqavilələr  imzalanmış, 
onlarda bütövlükdə və qismən ətraf mühitin mühafizəsi və təbiət 
resurslarından istifadənin şərtləri əks edilmişdir. BMT katibliyində 
ətraf  mühitin  mühafizəsinə  dair  150-dən  artıq  çoxtərəfli 
müqavilələr qeyd edilmişdir. Beynəlxalq-hüquqi aktların sayı artsa 
da  indi  əsas  vəzifə  beynəlxalq  ekologiya  hüququnun  tələblərini 
yerinə yetirməkdir. 
6.1.
 
Ekoloji problemlərin qlobal xarakteri 
Müasir dünyada qloballaşan dinamik şəkildə dəyişmiş sovet 
imperiyasının  dağılması,  yüz  milyonlarla  insanlar  milli  azadlıq 
qazanmış, müstəqil dövlət quruculuğu imkam əldə etmiş, iqtisadi, 
sosial  və  mənəvi  sahələrdə  əldə  olunmuş  nailiyyətlər,  təbiət 
qüvvələrindən  istifadə  edilməsində  əzəmətli  qələbələrə  nail 
olmuşlar.  Əlbəttə  belə  müasir  cəmiyyətin  indiyə  qədər 
qarşılaşmadığı  ciddi  problemlər  o  cümlədən,  sivilizasiya  üçün 
təhlükə  doğuran  bir  şəraitdə,  ictimai  inkişafın  qlobal  xarakterli 
problemləri  ilə,  o  cümlədən  təhlükəli  ekoloji  böhranlar  ilə 
üzləşmişdir. 
Müasir  ekoloji  problemlər  müəyyən  bölgənin  millət  və 
xalqm,  hətta  materik  deyil,  öz  mahiyyəti  etiban  ilə  bütün 
bəşəriyyətin mənafeyinə toxunur, perspektivdə isə onun gələcəyi 
ilə  bağlıdır.  Bunlann  aradan  qaldınlması  da  bütün  ölkələrin  və 
dövlətlərin birgə əməkdaşlığı, səyi şəraitində mümkün olacaqdır. 
Təsadüfi deyildir ki, cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı təsiri ətrafında 
bütün  dünyada  ciddi  mübahisələr  gedir,  dünya  ictimaiyyəti, 
hökumətləri, beynəlxalq təşkilatlar, elm xadimləri ekoloji 
183 

---

problemin mahiyyətini, onun mövcud olma səbəblərini və aradan 
qddıniması  yollanmn  nəzəri  cəhətdən  elmi  tədqiqim  xeyli 
aktuallaşdırmışdır. 
Məhz  buna  görə  müasir  ekoloji  böhramn  mahiyyəti 
cəmiyyətlə  təbiətin  ziddiyyətlərinin  son  dərəcədə  kəskinləşməsi 
təşkil  edir.  Müasir  ekoloji  problemlərin  təşəkkülü,  formalaşması 
ictimai  inkişafm  obyektiv  meylinin  təzahürü,  qanunauyğun 
nəticəsi olub, bütövlükdə cəmiyyətin sosial inkişafın tərəqqisinin 
gedişi ilə bilavasitə əlaqədardır. 
Tarix  sübut  edir  ki,  insanlann  bütün  həyat  fəaliyyətini  iki 
inkişaf  xətti-insan  cəmiyyət  təbiətə  münasibəti  və  onlarm  bir- 
birinə münasibəti müəyyən edir. Hər iki xətt bir biri ilə əlaqədardır. 
Cəmiyyət  mövcud  olduqca  təbiət  tarixi  və  insanlann  tarixi 
qarşıhqlı surətdə bir-birini əvəz edəcəkdir. 
Odur  ki,  insan-təbiət  sistemi  çərçivəsində  cəmiyyətlə 
təbiətin vəhdətinin əks surəti olan istehsal prosesi həyata keçirilir. 
Təbiət  vahid  sistem  xarakterində  olmasına  baxmayaraq 
onun prosesləri qəfləti, zaman və məkan etiban ilə qeyri-bərabər 
şəkildə cərəyan edir. 
Maksimal  təzyiqə  hər  zaman  mühitin  həyati  təzyiq 
qanununun fəaliyyəti əks mövqedə durur. Həyat üçün lazım olan 
mühitin  bütün  şərtləri  birmənalı  rol  oynayır.  Orqanizmin 
mövcudluq forması həmişə onun həyatının  şəraitinə uyğun  gəlir. 
Artıq  təbiət  qanunları  bəşəriyyət  tərəfindən  pozulur,  əhali  sıxlığı 
artır, resurslar isə tükənir və ya ümumiyyətlə gücdən düşür (torpaq 
və  s.).  Yer  kürəsində  bütün  canlıların  saxlanma  şəraitinin  dövlət 
tərəfindən  mühafizəsi  vacibdir.  Təbiətin  mühafizəsi  bəşəriyyətin 
həyatsürmə  strategiyasıdu*.  Ekoloji  qanunları  bağlamaq  olmaz, 
bütün Yer kibrəsində adamlann taleyi təbii mühit elə korlanmışdır 
ki, hər bir millət (və ya dövlət) özünün şəxsi mənafeyi naminə hər 
hansı bir ekoloji cəhətdən zərərli addım atmışdır. İnsan biokimyəvi 
tsikllərə  nəinki  ekosistem,  eləcə  də  biosfer,  həm  də  planet  və 
yerətrafı kosmik səviyyədə təsir göstərir. 
Çirklənmə nəticələrini aşağıdakı şəkildə adlandırmaq olar: 
184 

---

1.
 
Canlı  orqanizmlər  üçün  ətraf  mühit  keyfiyyətinin 
pisləşməsi, yəni detorifasiya; 
2.
 
İnsanın  xammal  və  materialları  əldə  etməsi  və  tədarükü 
üçün  maddələrin,  enerjinin,  əmək  və  vasitələrinin  arzuolunmaz 
itkisinin əmələ gəlməsi; 
3.
 
Həm  ayrı-ayrı  ekoloji  sistemlərin,  həm  də  bütövlükdə 
biosferin,  mühitin  qlobal  fiziki-kimyəvi  parametrlərinə  təsiri  də 
daxil etməklə onların dağılması; 
4.
 
Məhsuldar  torpaqların  itirilməsi,  ekoloji  itkilərin  və 
bütövlükdə biosferin məhsuldarlığımn aşağı düşməsi; 
5.
 
Cəmiyyətin əsas məhsuldar qüvvəsi olan insamn bilvasi- tə 
fiziki-mənəvi vəziyyətinin pisləşməsi. 
Ona görə də ətraf mühitin çirklənmədən müdafiəsi təbiətdən 
istifadənin  optimallaşmasmın  ümumi  problemində,  mühit 
keyfiyyətinin hazırkı və gələcək fəaliyyəti üçün saxlanmasında ən 
mühüm amillərdən biridir. 
Antropogen  fəaliyyətin  qlobal  nəticələri  ekoloji  fəlakətə 
gətirib çıxaracaqdır. 
Yer  kürəsinin  ozon  ekrammn  dağılması,  «sərt»  UB 
şüalanması nəticəsində bütün canlılar məhv olacaqdır. Antropogen 
mənşəli  (şəkil  1-ə  bax)  maddələrin  çoxu  ozonosfer  üçün  ciddi 
təhlükə hesab edilir. 
Ozon qatının 50%-ə qədər nazikləşməsi «ozon ekranı» adım 
almışdır, tnsanm belə sahələrdə olması dəri xərçənginə, katarakta, 
immunitetin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Ən pis halda biz Yer 
kürəsinin müdafiəedici ozon ekrammn dağılmasına yol veririk. 
1985-ci ilin martında 45 ölkə ozon qatımn müdafiəsinə dair 
damşıq  apardı  («Ozon  qatının  mühafizəsinə  dair  «Vyana 
konvensiyası»», 1985). Birinci müqavilə nəzarət məlumatlan- nın 
mübadiləsi  və  ozona  dair  tədqiqatlann  apanimasmı  nəzərdə 
tuturdu.  Qlobal  hadisələr:  buxarlı  effekt,  turşu  yağışları, 
çirkləndiricilərin  transsərhəd  keçirilməsi,  atmosferin  tozlanması 
və s. 
185 

---