Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

B e ş i n c i   f ə s i l  
5. TƏBİİ VƏ TEXNOGEN MÜHİTİN 
BİRGƏ İNKİŞAHNIN ƏNƏNƏLƏRİ 
Biosferin  imkanları  məhduddur,  onun  resursları,  həyati 
məkanı, bütün tərkib komponentləri bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və 
qarşılıqlı asıhlıqdadır. 
Bəşər  tarixində  elə  dövr  gəlib  çatımşdır  ki,  o,  özünün 
fəaliyyətini biosferin imkanları ilə ölçməyə borcludur. 
Müasir ekologiyanın strateji vəzifəsi təbiətin və cəmiyyətin 
qarşıhqlı  təsiri  nəzəriyyəsinin  inkişafı  olmahdır.  Texnogenez 
(xüsusilə  onun  mənfi  nəticələri)  qlobal  ekoloji  böhran  problemi 
meydana çıxartdı. Bunun qabağını almaq üçün ölkəmizdə «ekoloji 
ekspertiza»  həyala  keçirildi.  Bunun  məqsədi  maddələri,  gələcək 
müəssisələrin  layihəqabağı  sənədlərini,  ətraf  mühitə  təhlükə 
yaradacaq  başqa  amilləri  yoxlamaq,  yəni  onların  ekoloji 
təhlükəsizliyini müəyyən etməkdən ibarətdir. Təbiətdən istifadəyə 
haqq  ödənilməsinin,  ekoloji  cəhətdən  təmiz  təsərrüfat 
fəaliyyətinin  iqtisadi  stimullaşdırma  sisteminin  həyata  tətbiqi, 
şübhəsiz,  əlverişli  effekt  yaratmalı,  texnogenezin  təbii  mühitə 
zərərli təsirinin aşağı salınmasına şərait yaratmalıdır. 
Yer  kürəsində  həyatın  mövcudluğu  üçün  stabil  şəraiti 
saxlamağın  əsas  qarantı  maksimal  bioloji  müxtəlifliyin 
mühafizəsidir.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  bioloji  müxtəlifliyin 
öyrənilməsi və onun saxlanılması mexanizminin hərtərəfli tədqiqi 
ekologiyada  ən  prioritet  istiqamətlərdən  biridir.  Buradan  da 
ekoloji sistemlərin davamlıhq nəzəriyyəsini işləyib hazırlamaq və 
onun  davamlılığmm  sərhədini  müəyyən  etmək  vacibliyi  ortaya 
çıxır.  Bu  zaman  bioloji  müxtəliflik  davamlıhq  tədbiri  kimi  çıxış 
edir. 
Ekologiyamn  bu  istiqamətinin  prioritetliyi  1992-ci  ildə 
Rio-de-Janeyroda  keçirilən  ümumdünya  Ekologiya  konfransında 
xüsusilə qeyd edilmişdir. Buna görə də təbii və texnogen mühitin 
birgə inkişafına, bitkilərin, xüsusilə meşə və digər bitkiçiliyinin, 
heyvanların, 
mikroorqanizmlərin 
sağlamlığına 
diqqət 
yetirilməlidir. 
117 

---

Meşə  -  torpağın,  oduncağın,  koDuğun  və  ot  bitkilərinin, 
heyvan,  mikroorqanizmlərin  və  digər  komponentlərin  məcmusu 
olub, öz sahəsinə görə dünyada geniş ərazini tutur. 
Meşəni müxtəlif ekoloji mühit (qoruyucu iqlimtənzi- medici, 
su mühafizəsini, torpaqqoruyucu), iqtisadi (oduncaq məhsulu, ov, 
meyvə və giləmeyvə məhsulları, dərman bitkiləri, texniki xammal 
və s.) və mədəni sağlamlıq (dekrasiya, sağlamlığın bərpası, estetik 
təhsil)  funksiyasım  yerinə  yetirən  ekoloji  komplekslər  sistemi 
hesab etmək olar. 
Meşə  qanunvericiliyi,  meşə  mühafizəsi  siyasəti  -  meşələrin 
tükənməz istifadə edilməsi prinsipi əsasmda meşə münasibətlərini 
tənzimləyir. Bu prinsip iki şərait - meşələrin kateqoriyalı- lığını və 
meşə qırılacaq sahənin hesablanma normativlərini tələb edir. 
Özünün  qorunmasına  görə,  xalq  təsərrüfatı,  ekoloji 
əhəmiyyətinə görə bütün meşə fondu 3 kateqoriyaya bölünür. 
1)
 
su  mühafizəsi,  müdafiəedici,  sanitar-gigiyenik,  sağlamlıq 
funksiyasının,  xüsusi  mühafizə  edilən  ərazilərin  meşələri,  qoruq 
fondu  rolunu  müstəsna  yerinə  yetirən  meşələr.  Meşələrə  qulluq 
məqsədilə qırılmalar, yəni sanitar qırılmalarına icazə verilir, lakin 
oduncağın sənaye tədarükü qadağan edilir; 
2)
 
yüksək əhali sıxlığına malik və istismar imkanları məhdud 
olan  rayonlann,  həmçinin  meşə  resursları  qeyri-kafi  olan 
rayonların meşələri. Oduncağın tədarükünə ancaq meşə qırılacaq 
sahənin hesablanması həddində icazə verilir; 
3)
 
əsasən  istismar  əhəmiyyətinə  malik  çoxmeşəli  rayonların 
meşələri. Meşələrin ekoloji vəzifəsinə zərər vurulmadan oduncaq 
tədarükünə icazə verilir. 
Hesablanan  meşə  qırılacaq  sahə-oduncağın  illik  artmasma 
uyğun gələn ağacların illik qırılma norması (vilayət, diyar, rayon, 
meşə təsərrüfatı üzrə, meşəbəyliyə hesaba alma hüququ olmayan). 
Meşələrin  başdan-başa  qırılmasına  əsaslanan  kütləvi 
ekstensiv tədarük hazırkı dövrə qədər ölkənin bütün Dövlət meşə 
fondunu əhatə etmişdir. Onlar meşələrin təkrar istehsah- na və hər 
şeydən əvvəl ən qiymətli iynəyarpaq ağacına ziyan 
118 

---

vurur. 
Bizim kommersantlar üçün meşələrin cəlbediciliyi ona görə 
yüksəkdir  ki,  biz  onları  sexlərdə  istehsal  etmir  və  hətta  xüsusi 
olaraq  becərmirik.  Bu  dramatik  situasiya  müxtəlif  ixtisas 
adamlarımn da narahathğma (alimlər, jurnalistlər, tele- ekranda isə 
meşələrin  talan  edilməsini  əks  etdirən  «qəlbididən»  süjetlər 
göstərilir) səbəb olur. 
Meşə  ölkələrin  nadir  milli  zənginliyidir,  onun  vəhşicəsinə 
məhv  edilməsi  ekoloji,  iqtisadi  və  sosial  böhrana  gətirib  çıxara 
bilər. 
Meşələrin çoxsaylı nemətləri təkcə oduncaqdan, oksigendən 
və qorunub saxlanılan təmiz sudan ibarət deyildir. Meşə- insanların 
fiziki və psixi sağlamlığının əvəzolunmaz mənbəyidir. 
Meşə  çöllərinin  gözəlliyi,  sağlam  hava,  qida  və  dərman 
bitkilərinin  zənginlikləri  uzun  əsrlər  boyu  xalqları  çoxsayh 
xəstəliklərdən,  kütləvi  epidemiyalardan  xilas  etmiş,  uzunöm- 
ürlüyü,  nikbinliyi,  təbiətə  məhəbbəti,  səmimiyyəti,  mərhəmətini 
qoruyub  saxlayırdı.  Özlərində  günəş  enerjisini  toplayan 
göbələklər,  giləmeyvələr,  qozlar  nəinki  insanlar  üçün  tükənməz 
qida mənbəyi, eləcə də onlann cəlbedici əməyinin, həqiqi sevinci 
bəxş edən arzularımn obyektidir. 
Bundan  başqa,  meşə  təbiət  nemətləri  çox  zəngindir,  bu 
nemətlərin əksəriyyəti defısit siyahısına düşür. Çin və Avropadan 
alma. Afrikadan portağal, Asiya mənşəli  «yarımmetrhk» xiyarlar 
artıq 
satış 
rəflərinin 
ilkin 
assortimentləri 
olmuşdur. 
Mütəxəssislərin  rəyinə  görə,  meşələrimizdə  təkcə  yeməli 
göbələklər təxminən 5  mln. ton,  quşüzümü  1, 5 mln.t  qədər, qa- 
ragilə isə 3 mln.t. yaxındır. Bundan başqa meşələr çiyələk, qarağat, 
itburnu, kalina və s. ilə zəngindir. 
Meşədən  şüurlu  istifadə  strategiyası  həm  ekoloji,  həm  də 
iqtisadi  cəhətdən  vacibdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Müstəqil 
Azərbaycan  Respublikasmın  cəmi  11  min  hektar  meşəsi  vardır. 
Lakin  bizim  cəmiyyət  bundan  səmərəli  istifadə  etməlidir  ki, 
gələcək nəsil də bundan ekoloji mühit kimi istifadə edə bilsin. 
Bütün dünyada heyvanların faciəvi məhv edilməsi prosesi 
119 

---