_________________________________________________________ Xaric oxu
-
İmam Sadiqdən (ə) bizə bir hikmət söylə.
Səhabə:
-
İmam (ə) mənə səkkiz hikmətli kəlam deyib. Onlardan biri də
budur:
Bir gün həzrət İmam (ə) buyurdu:
-
"Bütün insanlar aşiqdir və bu, insanm ümumi və zati xü-
susiyyətlərindəndir. Bununla belə, hər bir aşiq ölüm arunda
məşuqundan ayrılır. Məsələn, dünya, dünyaya bağlı olan insanı
ölüm anmda tərk edir və başqasmm ardmca gedir. Əsl aşiq üçün isə
məşuq ayrılığmdan betər şey olmadığı üçün, o, ölüm anmı, yahuz
onun özünə məlum olan çox pis şəraitdə keçirir. Buna görə də sən
elə bir şeyə aşiq ol ki, onu, hətta ölüm belə səndən ayıra biLməsin və
aşiq üçün ağır işgəncələrdən olan belə dözülməz hal sənə üz
verməsin".
Mən həzrət İmamdan (ə) soruşdum:
-
Ey Allah Rəsulunun (s) oğlu (ə)! Elə isə, aşiq olacağım şeyi
mənə söylə.
Həzrət İmam (ə) buyurdu:
-
"Bu, yahuz Allah və onunla bağlı olan şeylər ola bilər".
Bəli, zati şeylərə önəm verilməsi bu hədisdə də görünür.
Hədisdə həzrət İmam (ə) işarə etmişdir ki, gözəl şeyləri öz
ruhunuza çevirin və yahuz ruhunuzla uyğun olan şeylərdən
yapışm.
Dərsin əlavəsi - 6 (Tərip-. Məntiqçilər "insan" növü üçün hələ ki,
məlum olan cinsi və fəsli uyğun olaraq "canlı" (iradə ilə hərəkət
edən canlı) ilə "nitq (şüur)" hesab edirlər. Yəni ola bilər ki, insanm
cins və fəsli canlılıqla nitqə malik olmaq ohna- sm. Amma ehn hələ
ki, insanı bu həddə tamya bihnişdir. Bıma görə də məntiqçilər
deyirlər ki, tam tərif vermək qeyri-mümkündür. Ehnin insan
mahiyyətinə tam ohnasa da, nisbətən düzgün vara bildiyi bu
nəticəyə görə, insanm tərifi aşağıdakı kimidir:
449
Məntiq.
İnsan
- şüurlu (nitq qüvvəsinə malik) canlıdır (iradə ilə hərəkət
edən). (°^)
Burada,
"canlılıq"
bütün
canlılara
məxsus
müştərək
xüsusiyyətlərdir. "Nitq qüvvəsi" isə əvvəlki dərslərdən məlum olan
"damşan" mənasmı versə də, əslində, "təfəkkürlü" məna- smdadır
ki, danışmaq da təfəkkürlü məxluqa aiddir.
Yuxarıdakı tərif insanın tam tərifi olmasa da, tam tərif elə
burada işlənmiş "canlılıq" və "nitq"in başqa cür təfsiri ilə olmalıdır.
Məs.: Bəziləri insanm başqa canlılardan fərqini "şü- ur"da, bəziləri
"ixtiyar"da, "iradə"də, bəziləri "cəmiyyət"də, yəni cəmiyyət halmda
yaşayan varlıq obnasmda, bəziləri isə "hidayət"də, yəni hidayətə
qabiliyyəti oLmasmda və s.-də görürlər. Diqqət etsək, görərik ki,
əslində, bunlarm hər biri "nitq"dən törəyən hallardır.
Deməli, (“^) tərifini daha dəqiq təfsiri nəzərə almaqla tam tərif
hesab etmək olar. Onda, bu tərifə əsasən, insan, yalnız şüurlu,
iradəli, hidayətə qabiliyyətli və s. kimi xüsusiyyəti olan bir
məxluqdur. Bunlarm hər biri insan üçün zati xüsusiyyətlərdir.
Amma bəzi şəxslər, hətta dahi şəxsiyyətlər belə, insanm "nitqə
malik olmaq" olan "zati" xüsusiyyətini "qeyri-zati" ilə əvəz edirlər.
Və yaxud, ümumiyyətlə, bu zati xüsusiyyəti nəzərə almırlar, onu,
yalmz canh kimi göstərmək istəyirlər. Əlbəttə, bəzi şəxs və
şəxsiyyətlərin insam dediyimiz şəkildə tərif etmələri həm nəzəri,
həm də əməli formada olur. Məsələn, nəzəri olaraq bəzi fəlsəfi
məktəblər insanı "insan - azaddır", "qüdrət" fəlsəfəsinin banisi olan
Niçe kimi filosoflar "insan - qüdrətlidir", yəni güclü gücsüzü
əzməlidir, iqtisadiyyat fəlsəfəsi isə "insan - sərmayəçidir" kimi tərif
edirlər. Bu nəzəri tərifləri əməli olaraq həyata keçirənlər də vardır.
Məsələn, azadlığı meyar tutaraq hər əmələ əl atanlar, qüdrəti əsas
tutub tarixdə vəhşiliklər törədənlər, canavarlıqlar edənlər. Amma
görürük ki, bunlarm hər biri yanlışdır. Ona görə ki, heyvan da
450
_________________________________________________________ Xaric oxu
azaddır, insandan başqa varlıqlar da vardır ki, onlar da qüdrətlidir
və s. Deməli, bu təriflər düzgün deyil.
Bımdan başqa, bəziləri, ümumiyyətlə, insanda, həm nəzəri, həm
də əməli olaraq yalnız "cins"i, yəni canlılığı nəzərə alırlar. Nəzəri
dedikdə, bəzi qərb filosoflarmm insan haqqmdakı fikirləri başa
düşülür. Məsələn, insan da digər canlılar kimi, yemək, içmək və s.
cəhətlərdə azaddır. Bu nəzəriyyəni praktiki olaraq həyata keçirən
insanları da, insam yalnız "insan - canlıdır" kimi əməli tərif edən
adlandırmaq olar. Çünki bəzilərinin işi, yalnız naz-nemət dolu
süfrələrdə əyləşmək, mənasız söhbətlər etmək, qəhqəhələrlə
gülmək, boş vaxtlar keçirmək, uzım müddət yatmaq və s. "ümumi
canlılar" a məxsus əməllərdir. İşi yalmz bu kimi şeylər olan şəxslər,
sanki, insam "insan - canlıdır" kimi tərif edirlər. Əgər belələrindən
sual olunsa ki, "İnsan nədir?", əlbəttə, gözdən pərdə asmaq üçün,
insam ali varlıq kimi tərif edəcəklər. Təəssüflər olsun ki, bu sahədə
nəzəriyyənin
faydası
yoxdur.
Çünki
praktikada,
verilən
nəzəriyyənin əksinə əməl edilirsə,...
Hətta bəziləri insamn dəyərini onun geyimi, xarici görkəmi,
pulu, kürsüsü, mənsəbi, əsil-nəcəbi, maşımmn markası, işlədiyi
şirkəti, cəmiyyətdəki hörməti və s. ilə ölçürlər. Amma bun- larm
hamısı insanlıqdan tamamilə uzaq olan şeylərdir. Əlbəttə, bu kimi
şeylər müəyyən həddə lazımdır, amma ımutmaq olmaz ki, tərif,
artıq tamş olduğumuz zati məfhumlarla verilir ki, bütün insaniyyət
üçün zati olan iki məfhum vardır. Bımlar- dan birində (canlılıqda) o,
canlılarla, o birində isə (nitqə malik olmaqda) ilahi, müqəddəs
varlıqlarla müştərəkdir. Yuxarıdakı xüsusiyyətlər isə qeyri-zati
xüsusiyyətlərdir ki, onlarm vasitəsilə verüən hər bir tərif yanlışdır.
Burada, İmam Sadiqin (ə) minlərlə hikmətli tələbələrindən biri olan,
adı əfsanəyə çevrilərək lətifələr aləmini fəth edən Bəhlul
danəndədən bir lətifəni xatırlamaq yaxşı olar.
451
Dostları ilə paylaş: |