Referat mavzu: "Etika" fanining predmeti va jamiyat Reja: "

REFERAT

Mavzu: “Etika” fanining predmeti va jamiyat

Reja:

1. “Etika” faninig predmeti, mohiyati va tuzulmasi.

2. Gedonizim va evdemonizim ta`limotining ahloqiy ahamiyati.

3. Etikaning kategoriyalari, tamoyillari, me’yyorlarinig shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo`lishi.

Etika fanining mohiyati va predmeti.Etika fani bir necha ming yillik tarixga ega qadimiy fan. U bizda "axloq ilmi", "odobnoma" kabi nomlar bilan atalgan. Axloq inson manaviy kamoloti sarchashmalaridan biri bulib, u tufayli jamiyat ravnak topadi, fuqarolarning baxt-saodat haqidagi orzu-umidlari rwyobga chiqadi. U wzining paydo bwlish tabiatiga kura ijtimoiy-tarixiy hodisa hisoblanadi. Odamzod ijtimoiy mavjudot sifatida shakllana boshlagan kundanok axlok paydo bwlgan. Anikrogi, odamzodning uzi ular wrtasidagi axloqiy munosabatlarning hosilasi sifatida shakllana borgan. Odamlar urtasidagi axloqiy munosabatlar negizida jamiyatning axloqiy hayoti ijtimoiy borliqning tarkibiy qismi sifatida qaror topgan.

Inson va jamiyat hayotida axloq talab qiluvchi, tartibga soluvchi, boshqaruvchi, yunaltiruvchi kuch bo’lganligi uchun ham buyuk mutafakkirlar, shoirlar, olimlar, davlat va jamoat jamoat arboblarining diqqatini o’ziga tortib kelgan. Axloqning mohiyatini, tabiatini tadqiq qilish tarixiylik va mantiqiylik, tizimli yondashuv usullari (metodlari) orqali ish kurishni takozo etadi. Axloq ilmini wrganishga baǵishlangan xorijiy va Uzbek tilidagi adabiyotlarda "axloq", "etika", "moral" degan tushunchalar kwplab ishlatiladi. "Etika" swzi qadimgi yunonistonlik mutafakkirlar tomonidan fanga kiritilgan. Wz vaqtida Gomer "ethos" (etos) swzidan “birgalikda yashaydigan joy, uy, gar, uch, in, makon" manosida foydalangan bulsa, eramizdan avvalgi IV asrda yashagan yunon faylasufi Arastu "etos" suzidan ikkita: "Etika" (axloq) va "Etikaviylik" (axloqiylik) degan tushunchalarni keltirib chikaradi. U "axloqiylik"ni inson qalbining takomillashgan. sifatlari xotirjamlik, oǵirlik, vazminlik, bosiqlik, mardlik, botirlik, jasurlik, kaxramonlik, wrtachalik, mwtadillik va hokazolarni ifodalovchi tushuncha deb bilgan. Shu asosda u etikani-yaxshi fazilatlarga (xislatlar Rivaciya bulgan kishilarni yoki kishilarning yaxshi sifatlarini, yani hayrli, aktiv saxovat va himmatli, ezgu ishlarini wrgatuvchi ilm sohasi deb tushungan.
Darhaqiqat, Arastu etikaga; insonlar wrtasidagi munosabat doirasi va oqil ijtimoiy hayvon (individ)ning axloqini wrganuvchi fan deb, tarif bergan. Bu haqda "Nikomax etikasi", "Evdem etikasi", "Katta etika" kitoblarini yozib "etika" faniga asos solgan. Demak, G`arbiy Yevropada bundan 2500 yil oldin axloq masalasi ilm sohasi sifatida wrganila boshlangan.Axloqshunoslik ilmi tarixida axloq va uning mazmun-mohiyatiga doir juda koplab tariflar berilgan. Jumladan, "Falsafa: komusiy lugat"ida: "Axloq (arab. Xulqning kopligi; lot. Moralis xulq-atvor)- ijtimoiy ong shakllaridan biri. Kishilarning tarixan tarkib topgan xulq atvori, yurish- turishi, ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi o’zaro, shuningdek, jamiyatga bwlgan munosabatlarni tartibga solib turuvchi barqaror, muayyan norma va qoidalar yigindisi", - deb tariflangan.
Bazi mualliflar "axloq" iborasi ikki xil ma’noga ega ekanligini, yani umumiy tushuncha sifatida u fanning predmetini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fel-atvori va xattiharakatining eng qamrovli qismini bildirib, jamiyat, zamon, ba’zan insoniyat tarixi uchun na’muna bo’la oladigan umumbashariy ahamiyatga ega ijobiy xatti-harakatlar yigindisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi manaviy hodisa janligini takidlaydi“.
Har bir insondan umri davomida jamiyatda qabul qilingan urf- odat, anana va qonun-qoidalarga amal qilishi talab etiladi. Ana shu jarayonda inson va jamiyat urtasida yuzaga keladigan obektiv aloqadorlik, yani ijtimoiy munosabat - xulq atvor, odob, xatti xarakat, prinsip va normalarning majmuasi axloqning mazmun mohiyatini tashkil etadi. Binobarin, axloqning manbai jamiyat extiyoji va manfaatlaridan iborat. Etika axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o’rganadi. «Axloq «so’zi arabchadan olingan bo’lib, insonning muomala va ruhiy xususiyatlari majmuini, feʼlini, tabiatini anglatadigan «xulq” so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axlok iborasi ikki xil maʼnoga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot obʼektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson feʼl-atvori va xatti harakatining eng qamrovli qismini bildiradi.
Demak, axlok deb, avvalo inson bilan inson, so‘ngra inson bilan jamiyat urtasidagi obʼektiv va subʼektiv aloqadorliklar tufayli kelib chikadigan, shaxsiy va umumiy manfaatlarni muvofiqlashtirib turish asosida har bir shaxs, jamoa, ijtimoiy guruh, millat, elatning hayoti va faoliyatini boshqaradigan, tartibga soladigan, yaxshi ezgu niyatlar sari yo‘naltiradigan, qadriyat maqomini olgan muayyan xulq-atvor, odob, xattiharakat, tamoyil va normalarning majmuiga aytiladi. Jamiyatning axloqiy hayotini o‘zida aks ettiruvchi axlokni ijtimoiy-manaviy hodisa sifatida tarkibiy tuzilishi bo‘yicha uchta: birinchidan, kishilarning kundalik hayotida sodir etadigan axlokiy xatti-harakatlaridan iborat bo‘lgan amaldagi axlok, yaʼni axlokiy amaliyot; ikkinchidan, muayyan kadriyatlar asosida fikr yuritish, baholash,qadr-qimmatini belgilashni o‘z ichiga oluvchi axloqiy ong; uchinchidan, uzini o‘zi axlokiy anglash mavjud vaziyatni axlokiy jihatdan tahlil qilishni, yaʼni qalban uzi bilan gaplashish, uzicha baholash, o’zini nazorat qilish, o‘zini o‘zi takomillashtirish, boshqa odamlar bilan birga ich-ichidan aziyat chekish; aniq vaziyatda yaxshi va yomonni qalban xis kilish, yaxshi va yomondan birini tanlashga irodaviy jihatdan tayyor turish kabi darajalarga ajratish mumkin.
Ana shu uchta darajadan utgan ijobiy xatti-harakatlar, xususan, darajadan o’tgan yaxshilik, mehr-muruvvat, fidoyilik, saxovat, o’zaro-hurmat, beg‘arazlik shijoat, sadoqat va hokazolar asta-sekinlik bilan axlokiy qadriyatlarga aylanib boradi. Inson va jamiyat hayotida axloq quyidagi funksiyalarni bajaradi. Axloqning tartibga solish, boshqarish funksiyasi tibga so - odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni jamiyat tomonidan qabul qilingan, o‘rnatilgan axlokiy normalar orqali tartibga solinishi va boshqarishi bilan ifodalanadi. Unda axloqiy munosabatlarni tartibga soluvchi vosita vazifasini axlok tamoyillari, normalari, jamoatchilik fikri, el-yurt urtasidagi obru-martaba, anʼana, urf-odat, ugit, pand-nasihat va boshqalar tashkil kiladi. Tartibga solish, boshqarish esa bevosita moslovchi-norma, talab kiluvchi-norma, taʼqiqlovchi-norma, chegaralovchinorma, namunali-norma va hokazolar orqali amalga oshiriladi. Qadriyat maqomini olgan axlok ana shu jarayonda o‘zining ijobiy kuchini namoyish qiladi.
Axloqning aksiologik funksiyasi bu "axloqiylik va axloqsizlik" "yaxshilik va yomonlik" nuqtai nazaridan odamlarning xatti-harakatlariga, mati, maksadi, ularga, maq sabablariga, axloqiy qarashlari va uy-xayollariga, xayollariga, shaxsiy xislatlariga baho berish asosida ularni qadrlashni amalga oshiradi. Axlokning ana shu funksiyasi axloqiy qadriyatlarning qanchalik hayotiy yoki hayotiy emasligini ifodalovchi vositalardan biri hisoblanadi. Xuddi shu joyda axlokiy va estetik qadriyatlarning uygunligi ham ko‘zga tashlanadi.
Axloqning maqsadga yo‘naltirish funksiyasi bu jamiyat hayotida ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgan axloqiy qadriyatlar tizimining kelgusidagi istiqbollarini belgilab beruvchi yo‘lchi yulduz ishini bajaradi. Axloqning bu funksiyasi har bir jamiyat uchun o‘ta zarur bo‘lgan axloqiy qadriyatlar tizimini ishlab chikish bilan shugullanadi. Shu tufayli bazi bir axloqiy qadriyatlar umuminsoniy yoki milliy darajaga ega bo’ladilar.
Axloqning bilish funksiyasi bu odamlardagi yaxshi va yomon fazilatlarni anglab olish asosida voqelik tugrisida muayyan bilimlarni xosil kilish ishini o‘taydi. Maʼlumki, axloqiy bilim, prinsip, norma, kodeks, nizom va boshkalarda ijtimoiy axloqiy qadriyatlar haqida ko‘plab axborot-maʼlumotlar uz aksini topgan bo‘ladi. Ana shu axborot- ega bulish odam, jamiyat uchun eng qiyin, og‘ir damlarda birdan bir tugri axloqiy tanlovni amalga oshirishga yordam beradi. Axloqning tarbiyaviy funksiyasi bu jamiyatda mavjud bulgan tarbiya tizimini umuminsoniyat tomonidan eʼtirof etilgan axloqiy norma, urf-odat, anʼanalarga moslashtirish va shu asosda fuqarolarni axlokiy jihatdan tarbiyalash ishlarini tashkil etishni amalga oshiradi.
Axlokning kommunikativ funksiyasi bu umumiy axloqiy qadriyatlarni ishlab chiqish uchun odamlar o‘rtasida fikr almashish, bir birini tushunib umumiy xulosalarga kelishda o‘zaro aloqa qilish vositasi vazifasini bajaradi. Xullas, axloq tufayli xalqlar, elatlar, millatlar bir birlari bilan aloqada bo‘lib, fikr almashib, uzlariga xos, manfaatlariga mos keladigan umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni ishlab chikadilar hamda ularga shmay amal qilishni yo’lga ko’yadilar og‘ishmay amal Yuqoridagi fikrlar axloqning jamiyat ijtimoiy hayotida muhim o’rin egallashidan dalolat beradi. Axloq tuzilmasida uch omil-asos axloqiy ong, axloqiy hissiyot va axloqiy hatti-harakatlar muhim o‘rin tutadi. Axloqshunoslik tizimida uchta aso,iy unsur, yaʼni odob, xulk va axloq tushunchalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Odob inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida burilish yasaydigan darajada muhim ahamiyatga ega bulmaydigan, milliy urf-odatlarga xatti harakatlarni o‘z ichiga oladi. asoslangan chiroyli Xulq - oila, jamoa, mahalla-kuy miqyosida ahamiyatli bo‘lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli tasir ko‘rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning majmui. Axlok - jamiyat, zamon, bazan umumbashariy ahamiyatga ega insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yigindisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi maʼnaviy xodisa hisoblanadi lift, kompyuter, poyed, teploxod, taz plitalari, elektr asboblari, zavodlar, lokatorlar, kimyoviy dori-darmonlar va h.k. Bugun videotelefonda gaplashar ekanmiz, yuzlab chaqirim naridagi suhbatdoshimizni ko‘rish va u bilan gaplashish uchun ot-ulovda yoki piyoda boradigan bo‘lsak, necha kunlab yul bosishimiz kerakligi haqida uylab utirmaymiz, tugrirogi, bu esimizga ham kelmaydi. Chunki texnika bizning yashash muhitimizga aylanib qolgan.
Kamtarlik – shaning O‘ziga va atrofdagilarga samimiy shaxsning munosabatini ifoda etadigan axloqiy hodisa, inson axloqini bezaydigan fazilatlardan biridir. Kamtarlik uzini uzgalardan yuqori qo‘ymaslik, uz kuch-kudratini namoyish qilib maqtanmaslik, o‘zini boshqalardan ustun deb xisoblamaslik.Kamtarlikning ziddi manmanlik, takabburlik eng tuban illatdir. Kamtarlik insonni yuksaklikka ko‘taradi, manmanlik esa tubanlashtiradi. Manmanlik, takabburlik jamiyatning olga intilishiga to‘siq bo‘ladigan illatlardan biridir. Manman kishi o‘zi haqida juda yuqori fikrda buladi, atrofdagilarni mensimaydi, o‘z manfaatini o‘zgalar manfaatidan yuqori kuyadi va okibatda shuhraparstlik, xudbinlik to‘riga ilinadi, jamiyatda obrusini yoqotadi. Kamtar inson o’zgalardan kamchilik axtarmaydi, o‘z kamchiliklarini ko‘ra biladi, uni bartaraf etishga harakat qiladi. Kamtarlik bilan sabrtokat yonma-yondir. Kamtar inson yaxshi-yomon kunga sabr-qanoat qiladi, Uzligini yukotmaydi.. Xalqimiz orasida "Kamtar kam bo’lmas", "Kamtarga kamol, manmanga zavol" kabi maqollar ushbu axloqiy fazilat insonni har tomonlama ulug`laydi.
Faqat bugungina emas. Inson endilikda o’zi yashayotgan butun boshli sayyoraga taʼsir ko‘rsata boshladi. Yer tarixida inson birinchi marta ulkan geologik kuch bulib maydonga chikdi. Insoniy tafakkur biosferadagi uzgarishlarning asosiy sababiga aylandi. Noosfera taʼlimoti asoschilaridan biri rus olimi V.V.Vernadskiy ilmiy tafakkur va inson mehnati tasiri ostida biosfera yangi holat bo‘lmish noosferaga O‘tayotganligini, butun geologik davr mobaynida yaratilgan, o‘z muvozanatlarida badiјalatsi biosferansak ilmiy tafakkuri bosimi ostida tobora kuchliroq va teranroq o‘zgarishga kirishganini taʼkidlaydi: sayyoramiz yuzi biosfera inson tomonidan ongli va asosan ongsiz ravishda keskin kimyoviy o‘zgarishlarga duchor etilmoqda, deb yozadi u. INSON quruqliqning fizikaviy va kimyoviy havo qobig‘ini, uning barcha tabiiy suvlarini o’zgartirmoqda. Hozir biz biosferadagi yangi geologik evolyusion o’zgarishlarni boshdan kechiryapmiz. Biz noosferaga kirib boryapmiz, Bu muammolarning hal etilishi faqat atrof-muhitni kimyoviy zaxardan ekologik tozalashnigina emas, balki, eng avvalo, global maʼnoda XXI asr kishisi ongini texnokratiya zaharidan foriglantirishni takozo etadi. Yavni ular insoniyat oldida endilikda ekologik hodisa emas, balki tom manodagi axloqiy muammolar sifatida ko‘ndalang bo‘lib turibdi. Mashhur avstriyalik etolog olim, Nobel mukofoti laureati Konrad ldorensing yoppasiga va tez yeyilib borayotgan jonli tabiatga begonalashish hodisasi uchun asosan sivilizatsiyamiz kishisidagi estetik va axloqiy jamiyatninig yaratilishiga katta xissa qo`shadi degan umiddamiz.