Referati bajardi: Soliq va soliqqa tortish yo`nalish talabasi Bahodirov. K tekshirdi: F. Yo`ldashev

TMI Andion fakulteti
Soliq va soliqqa tortish 70/22_AF guruh 2-kurs talabasi Bahodirov Kamronbek
“Pul va banklar”fanidan
REFERATI
Bajardi: Soliq va soliqqa tortish yo`nalish talabasi
Bahodirov.K
Tekshirdi: F.Yo`ldashev

MAVZU: Pul nazaryalari.

Reja:
I. Kirish

TI. Asosiy qism:
1. Pul nazariyalari to'g`risida umumiy tushuncha.
2. Pulning metallik nazariyasi.
3. Zamonaviy monetarizm nazariyasi.
Ш. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
Monetarizmning nazariy manbalari - bu monetarizmni himoya qilgan va pulni
(XV-XVI asrlarda - oltin va kumush) yagona boylik shakli deb e'lon qilgan
merkantilizmning dastlabki bosqichi vakillarining g'oyalari va davlat tomonidan
tartibga solish ulami mamlakatga olib kirish va ularning mamlakatdan tashqariga
olib chiqishining oldini olish choralari sifatida qisqartirilgan.
XX asrda monetarizmning vujudga kelishi uchun zarur shart. 30-yillarning
oxirlarida amerikalik iqtisodchilar L. Mises va F.- A.lar tomonidan Keyns nazariyasi
tanqid qilindi. Hayek, ikkinchi avlod deb nomlangan Avstriya siyosiy iqtisod
maktabi yoki zamonaviy neoliberalizm. Biroq, pul kontseptsiyasining asoslaridan
biri pulning miqdoriy nazariyasi (XVI-XVIII asrlarda paydo bo'lgan) XX asrning
РО-40-уillarida. ish rivojlanmadi, bu ushbu davrda iqtisodiyotni tartibga solishning
Keyns usullarining samaradorligi va monetarizmning samarasizligi bilan izohlanadi
(1929-1933 yillardagi inqiroz ko'rsatdi). Endi - bu G'arb iqtisodiy fanining
neoklassik yo'nalishidagi eng muhim oqimlardan biri, XIX asr oxirida shakllangan
umumiy muvozanatning neoklassik tushunchasi. Shveytsariyalik iqtisodchi va matematik L.Valrasning asarlarida va shved iqtisodchisi C.Viksell tomonidan ishlab
chiqilgan omonatlar va investitsiyalarni tenglashtirish neoklassik doktrinasida.
Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga
ta'siri haqidagi nazariyalardir. Bu nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish
usuligacha bo'lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli
davrida, pul-tovar munosabatlari xo'jalik sohasining hamma tarmoqlarini qamrab
olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarqaldi. Pul va uning sotib olish quvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo'lib
kelgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funktsiyalari va pul
muomalasiga bo'lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi.
Tik tarihiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini
keltirishi mumkin. Kapitalizm taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o`zgarib
yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo`lishiga asos bo'ldi. hozirgi kunda
monetarizm va iqtisodni pul-kredit munosobatlari orqali tartiblashtirish
nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall,
nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda.
Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqarishning taraqqiy
etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma'lum darajada oqsashini oldini olish
va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi. Qo'l mehnatidan manifakturaga,
manifakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o'tilishi bilan xalq xo'jaligida
mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi. Buning natijasida xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar orasidagi pullik munosabatlar ham murakkablasha boradi.
Feodalizmgacha bo`lgan naqd pullik munosobatlar bu davr talablariga javob bera
olmay qoldi. Buni biz Evropadagi XV asrdagi «pul ocharchiligidan» dan
ko'rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari to`g`risidagi ilk
fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o`sha davrdagi muammolarini echishdagi
roli beqiyos bo'ldi. lik bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi. Quyida biz pul nazariyalarning ba`zi
birlariga qisqacha ta`rif berib o`tamiz.
Pulning metallik nazariyasi ­- Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi.
Monetatarkibini buzish (monetaning og`irlik miqdorini kamaytirish)ga qarshi
kurashda progressiv rol o'ynadi. Bu nazariyalar o'sha davr ruhi va
tuzilayotgan burjuaziya chtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat
metall pullari tarfdori bo`lib chiqdilar. Bu nazariya o'sha davr kapitalizmining
eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning
asoschilaridan biri U.Stefford (1554-1612y.) edi. U o'z qarashlarini o`zining
Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatandoshlarimizning ba'zi odatiy
arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada
T.Men (1571-1641y.), D.Nors (1641-1691y.), Fransiyada bu ta'limotni
A.Monkreten (1575-162ly.), Italiyada F.Tamani (1728-1787y.) va boshqalar
rivojlantirdi.Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy
taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a'zolarining jamg`arishga
bo'lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning manbaini o`rganishlariga sabab
bo'ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e'tirof etishlaricha
aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta`milaydi.
Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini
qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular pulning hamma funktsiyalarini
bajaradi deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy
kamchiliklari qo'yidagilardan iborat edi: ilk metallchilar haqigiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi maqsadga muvofiq kelishini tushunib etmadilar;
7 ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida
yuzaga kelgan tarixiy kategoriya ekanligini tushunmadilar;

> ular jamiyat boyligi deb qimmatbaho metallarni jamg'arishni tushundilar va

«bunday boylik manbai savdodir» degan noo'rin fikrga keldilar.
Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy
qadriyatlar yig`indisi ekanligini tushuna olmadilar. Tik metallik nazariyasi
targ'ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar.
XVIII asr oxiri va XIX asming birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi
manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariyasi o`z mavqesini yo'qotdi.
Ammo XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy
maktab vakili K.Knis (1821-1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu
g`oyaning qayta tiklanishiga 1871-1873 y. da Germaniyaga kiritilgan oltin
tanga standarti sabab bo'ldi. K.Knis targ`iboti metallchilar nazariyalarini
yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida faqatgina metallni emas, balki
markaziy bank banknotalari ham e'tirof etdi. Bu paytga kelib xo'jalikda
asosiy rolni kredit o`ynay boshladi va bu oltin monetalar bilan birga
muomalada bo'lgan va ularga almashtirilad igan banknota emissiyasining
asosini tashkil etdi. K.Knis banknotalarni tan olgan holda hech nima bilan
ta'minlanmagan qog'oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha pul
muomalasi metal bilan ta`minlangan banknotalar va metall monetalarga
asoslanishi shart. Qog`oz pullar uning fikricha, xuddi «qog'oz bulka» kabi
ma'nosiz narsadir. K.Knis ta'kidlashicha oltin o`z tabiatiga ko'ra
puldir. Birinchi jahon urushidan so`ng metallizm tarafdorlari oltin moneta
standartni qayta tiklash mumkin emasligini tan olib o`z nazariyalarini
himoya qilish maqsadida oltin quyma standart va oltin deviz standartga
asoslangan banknota ishlab chiqarishini yoqlab chiqdilar.
1. Oltin tanga standarti.
Oltin standarti birinchi marta 18-asrda Angliyada va 19-asrning oxirlarida
boshqa mamlakatlarda joriy etildi. Bu standart oltin monometalizmi deb ham
ataldi. Oltin tanga standarti oltin standartining ilk ko'rinishidir. Bu birinchi jahon urushi boshlanishiga qadar hukm surdi. Oltin tanga standartga
xos bo'lgan belgilar qo'yidagilardan iborat bo`lgan: tovarlarning baholari faqatgina oltinda o`lchanardi;
oltin tanganing muomalada bo'lishi;
davlat xazinasi tomonidan cheklanmagan miqdorda moneta zarb qilinishi;
kredit pullarini ularni nominali bo'yicha oltinga erkin almashtirilishi;

oltinni olib kirish yoki olib chiqishning ta'qiqlanmanligi;

ichki bozorda oltin moneta va banknotalar bilan birga haqiqiy qiymatga
(ya"ni, to'la haqiqiy qiymatga) ega bo'lmagan paytda chaqalar va ma'lum
kursga ega bo'lgan davlat qog`oz pullarining muomalada bo'lishi.
Bu pul tizimi mustahkam pul tizimi bo'lib, inflyatsiyani inkor etar edi.
Muomala uchun zarur bo'lmagan oltin miqdori yana xazina ko'rinishiga
qaytar edi. Ammo kapitalizmning krizisi davrida bu muvozanat izdan chiqdi.
Ikkinchi jahon urushi davrida AQSh dan boshqa urushayotgan davlatlar
banknotalarni oltinga almashtirishini va oltinni chetga olib chiqishni bekor
qilindi. Oltin muomaladan surib chiqarilib xazinaga aylantirildi. AQShda esa
oltin monetalar 1934 yilga qadar muomalada bo'ldi.
2. Oltin quyma standart
Birinchi jahon urushidan keyin 20-yillarda ba'zi mamlakatlarda oltin quyma
standart joriy qilindi. Bu standartning oltin tanga standartdan asosiy farqi
shunda ediki, muomaladagi banknotalar 12-12,5 kg. atrofidagi oltin
quymalarga almashtirilardi. 12,5 kg. lik quymaga banknotani almashtirish
uchun Angliyada 1700 ft. st., Frantsiyada 215 ming fr. talab qilinar edi. Bu
bilan oltin muomaladan xalqaro oborotga chiqarildi. Ichki oborotda esa
bunday imkoniyatga faqatgina yirik firmalar va puldorlar ega bo`lib qoldilar xolos.
3. Oltin deviz standart
Oltin quyma standartga kirmagan mamlakatlarda banknotalarni bevosita
oltinga almashtirish tiklanmadi. Bu mamlakatlar o`z kredit pullarini oltin
quyma standartga kiruvchi mamlakatlarning devizlariga (ya'ni valyutalariga)
almashtirishini mo'ljallangan edilar. Bu bir mamlakat valyutasining ikkinchi
davlat valyutasiga bog`liqlarini keltirib chiqarar edi. Pul sitemasining bu ko'rinishi oltin deviz standart nomini oldi. 1929-33 yillardagi jahon krizisidan keyin barcha mamlakatlarda oltin deviz standartning ba'zi elementlarini oltin dollar standart o`zida olib qoldi. Bu standartning o`ziga xos xususiyati shunda ediki; birinchidan, bu standartdan foydalanish huquqi faqatgina chet el emission banklari uchungina saqlab qolingan edi, ikkinchidan, bu standartda faqatgina AQSh dollarigina oltin bilan aloqasini saqlab qolgan edi xolos. 1971 yil dekabr oyidan boshlab dollarning oltin pariteti bekor qilinishi bilan oltin standartning barcha ko'rinishlari o`z kuchini yo'qotdi. Oltin standarti barbod bo'lishi va iqtisodiyotni davlat ishtirokida boshqarilishiga o'tilishi bilan metall pul nazariyasining o`rni boshqa nazariya bilan almashtiriladi. Neometalizmoimining asosiy kamchiligi shundaki, ular iqtisodni davlat tomonidan boshqarilishi bilan oltinga almashtirilmayd igan kredit pullar orasida ichki bog`lig`ini e'tiborga olmadilar.
Pulning nominallik nazariyasi Nominalizm quldorlik tizimi davridagi faylasuflar ta'limotida yuzaga kelgan bo'lib, bu ilk nominalizmdir. Birinchi nominalistlar tanga tarkibini buzish (tanganing og`irlik miqdorini kamaytirish)ni ko'r-ko'rona madh etuvchilar bo'lganlar. Emirilib ketgan tangalarni teng qiymatli tangalar bilan muomalada bir xilda yurganligiga asoslanib, ular pulning metall miqdori emas, balki uning nominali muhimdir deb da'vo qilib chiqdilar. Nominalizm XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi to`la qimmatga ega bo'lmagan tangalar bilan to'lgan davrda shakllandi. Xuddi shu to`la qimmatga ega bo'lmagan tangalar (qog`oz pullar emas) ilk nominalizmning asosida yotar edi. Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ham Angliyadan chiqdi. Bular episkop, faylasuf-idealist Dj.Berkli (1683-1753y.) vaiqtisodchi Dj.Styuart (1712-1780 y.) lardir. Nominalistlar quyidagicha xulosaga keldilar: pulni davlat bunyodga keltiradi; pulning qiymati unda ko'rsatilgan nominali bilan aniqlanadi. Xuddi shu bilan bu nazariya nominalizm deb atala boshlandi. Nominalizmning asosiy xatosi shundaki, bu nazariya bo'yicha pulning qiymati davlat tomonidan aniqlanar emish. Dj.Berkli pul aslini olganda marka, uning qanday materialdan yasalganligining va nimani aks ettirishining qanaqa ahamiyati bor degan g'oyani oldinga surdi. Xuddi shu bilan u mehnat qiymat nazariyasini va pulning tovarlik tabiatini rad etdi. Pulning umumiy qiymat ekvivalenti sifatida ob'ektiv ravishda paydo bo'lish mohiyatini tushunmay, nominalistlar uning qiymati davlatning sub'ektiv xohishi va irodasiga bog`liq dedilar. Nominalistlar pulning qiymat o'lchovini va baholar masshtabini aralashtirib yubordilar. Dj.Styuart pulni teng bo'lgan bo'laklardan iborat masshtab deb aniqladi. Shu bilan birgalikda geografik masshtabni tushunish va ishlatish mumkin agar, buning asosida masofa mavjud bo'lsa; mahsulot og'irligini o`lchash mumkin, agar u qandaydir og`irlikka ega bo'lsa; shu kabi pul ham qiymat o`lchovi funktsiyasini bajaradi, agar u tovar bilan qandaydir hamjinslikka ega bo'lsa, deb uqtirdi. Nominalizmning keyingi rivojlanishi (asosan Germaniyada) XIX asrning oxiri va XX asrning boshiga to'g`ri keladi. Bu davr nominalistlarning asosiy namoyondalaridan biri G.Knap (1842-1926y.) edi. G.Knap o`zining «Davlat pul nazariyasi» (1905) asarida aytishicha pulning davlat tomonidan belgilanadigan sotib olish qobiliyati mavjud. Shu sababli ham pul davlat tomonidan yaratiladi. Bu nazariyani esa u davlat pul nazariyasi deb ataydi. Knapp va uning izdoshlari oldingi noministlardan farqli o`laroq o`z nazariyalarni to`la qimmatga ega bo`lmagan tangalarga emas, balki qog`oz pullarga asoslagan edilar. Knapp pul massasini tahlil qilishda davlat xazina biletlari va almashinadigan tangalarnigina e'tiborga oldi. Kredit pullari (veksel, chek, banknota)ni u alohida kategoriya deb qarab, o'z izlanishlaridan ularni chiqarib tashlaydi. Bu ularning katta xatosi edi. Nominalistlarning asosiy kamchiligi shundaki, ular pulning mohiyatini uning huquqiy asosidan izladilar.
Pulning miqdoriy nazariyasi
Miqdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda merkantilistlarning kontseptsiyasiga
reaktsiya sifatida paydo bo'ldi. Bu nazariyaning boshlovchisi frantsuz iqtisodchi
J.Boden (1530-1596) edi. U birinchi bo'lib Evropada o`sha davrda yuz bergan
«baholar revolyutsiyasi»ni ochib berishga harakat qildi. Baholarning sakrashiga
sabab Evropaga Amerika qit'asidan oqib kelgan qimmatbaho metallar
bo'lganligini tushuntirdi. XVI-XVIII asrlarda Evropada oltin miqdori 1500 yilda
bo'lgan oltin miqdoridan 16 marta ko'payib ketgan edi. J.Boden baholarning
o'zgarishi muomaladagi pul miqdori bilan aniqlandi deb tushuntirdi. Shu sababli
ham bu nazariya miqdoriy nazariya deb nom oldi. Ammo ilk miqdoriy nazariya
tarafdorlari pul miqdorining bahoga bo'ladigan ta'sirini va buni qanday yo`llar
bilan va qaysi hollarda bo'lishligini aniq ochib bera olmadilar. XVIII asrga kelib
bu nazariyani inglizlar D.Yum (1711-1726) va Dj.Mill (1773-1836) hamda
frantsuz Sharl Monaskyo (1689-1755)rivojlantirdilar. Ingliz iqtisodchisi,
faylasuf, psixolog va tarixchi D.Yum o'zining sub'ektiv idealistic qarashlari
bilan qiymat substantsiyasi tushunchasini rad etdi. Amerikadan qimmatbaho
metallarning oqib kelishi va baholarning oshishi orasidagi to`g`ri proportsional
bog`lanishni ko`rsatmoqchi bo'lib, u: «pul qiymatini uning miqdori belgilaydi»
degan fikrini ilgari surdi. Yum fikricha, tovarlarning bahosi va pulning qiymati
muomalada bo'lgan tovar va pul hajmi bilan aniqlanadi. Muomala pulning ko'payishi oldin bir tovar bahosining oshishiga, keyin ikkinchi tovarning va oxir
oqibatida barcha tovarlarning bahosining muomaladagi pul miqdoriga
proportsional ravishda oshishiga olib keladi. Mana shu pulning miqdoriy
nazariyadagi pul massasi o`rtasidagi bog`liqlikni ko'rsatadi va munosabat:
Baholar darajasining o'sish sur'atlari € Pul massasi o'sish sur'atlari Demak, tovarlar bahosi hamisha pul miqdoriga to'g'ri proportsional bo'ladi.
Haqiqatda esa yangi oltin va kumush konlarining ochilishi bilan bu metallar
kamroq ijtimoiy mehnatni o'zlarida aks ettira boshladilar. Shunday qilib,
miqdoriy nazariya vakillarining fikrlari shunda ediki: pulning sotib olish
qobiliyati xuddi baho kabi (yangi tovar bahosi kabi) bozorda aniqlanadi;
muomalada barcha chiqarilgan pullar bo'ladi; pulning sotib olish qobiliyati pul
miqdoriga teskari proportsional va baholar o'zgarishi pul miqdoriga to'g`ri
proportsional. Miqdoriy nazariya pulning faqat muomala vositasi ekanligini
ko'ra oldi, xolos. Ular ta'kidlashicha pul va tovar massalarining to`qnashishi
natijasida baholar belgilanadi va pulning qiymati aniqlanadi. K.Marks Yumni
tadnqid qilib, uning asosiy xatosi shundaki, u «pul muomalaga kirayotganda
qiymatga ega emas, tovar esa bahoga ega emas» degan noto'g'ri taxminda edi»
deb yozgan edi. Ularning ikkinchi xatosi shunda ediki, ular hamma pul massasi
faqat muomalada bo'ladi deb qarashgan. Aslida qiymat qonuniga muvofiq
muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdorini aniqlovchi iqtisodiy qonun mavjud.
Muomalada bo'lgan haqiqiy naqd pulga, har qanday pul miqdori emas balki, shu
davr uchun zarur bo'lgan, to`lov muddati uzaytirilgan, hisob-kitoblar va pul
biriklarining aylanishida band bo'lgan pullar kiradi. Miqdoriy nazariya
xazinaning metall pul muomalasida stixiyali regulyator ekanligini rad etadi.
Pul nazariyasining yangicha talqin qilinishi
Zamonaviy miqdoriy nazariya qog`oz pullar muomalasiga asoslanadi. Bu
nazariya A. Marshall, amerikalik 1. Fisher, shvedlar G. Nassel va B. Xansen,
iqtisodchi A. Pigu, monetarist M. Fridmen tadqiqotlarida o'z aksini topdi
Amerikalik iqtisodchi, statistik va matematik I.Fisher (1867-1942yy) pulning
miqdori nazariyasiga yangi sifat kiritdi. U pulning mehnat qiymatini rad etdi va
pulning «sotib olish quvvati»ga asoslandi. Miqdoriy nazariyani matematik yo'l
bilan isbotlamoqchi, bo`lgan 1. Fisher pulning «sotib olish quvvatiga» ta'sir
etuvchi olti faktorni ko`rsatdi: M-muomaladagi naqd pul massasi; V-pulning
aylanish tezligi; R-o'rta (tortilgan) baho; Q-tovarlar miqdori; MI-bank
depozitlari yig`indisi; VI-depozit-chek muomalasi tezligi. Tovarlar uchun
to'langan pul yig`indisi, tovarlar yig`indisining tovarlar bahosiga ko'paytmasiga
teng: Bu tenglamani Fisher «almashinuv tenglamasi» deb atadi. Yuqoridagi
formula asosida muomaladagi pul massasini topish mumkin. Endi Fisher
nazariyasining ba'zi kamchiliklarini ko'rib chiqsak. Birinchidan, u tovarlar
baholari yig`indisi o'rniga, barcha tovarlar miqdorining o`rtacha tortilgan
baholarini oladi. (RQ). Uning fikricha, tovarlar bozorga bahoga ega bo'lmagan
holda kirib keladi. Qiymat nazariyasiga ko'raesa, tovar bozorga baho bilan kiradi.
Demak, bahoni tovardan ajratish mumkin emas. Ikkinchidan, Fisher uzoq vaqt
oralig'idagi V va Q o'zgaruvchilarni o'zgarmas (bir maromli) deb oldi. Buning
natijasida esa ikkita erksiz o'zgaruvchi - pul miqdori va baho qoladi.
Uchinchidan, bu ikki o'zgaruvchilarning o`zaro bog`liqligidan kelib chiqib,
Fisher bir tomonlama xulosa qilib baholar ko'lami natija bo'lib, u boshqa omillar
o'zgarishiga sabab bo'la olmaydi debdi. Pulning miqdori nazariyalaridan biri
Kembrij yoki kassa qoldiqlari nazariyasidir. Bu nazariyani A. Marshall. A. Pigu
keyinchalik J. Keyns targ`ibot qilgan. Bu g`oya bo'yicha pul harakatining boshi
bo'lib jismoniy va huquqiy shaxslarning xudsalik oborotida bo'lgan pullar (kassa
qoldiq pullari) hisoblanadi. Kassa qoldiqlaridan A. Pigu fikri bo'yicha ist'emol
fondlardan tashqari sug`urta fondi, investitsiya bo`yicha jamg'arma fondi tashkil
qilinishi kerak. Pigu tenglamasi «almashuv tenglamas»dan farq qiladi. Ya'ni
unda yangi ko'rsatkich «jamg`arma koeffitsienti» qo'llanilgan. Monetarizm
pulni olqishlovchi nazariyadir. Monetaristlar iqtisodiy o'sishning eng muhim
sharti inflyatsiyani daf etish va pulni sog'lomlashtirish, pulni xo'jalik muomalasi
vositasiga aylantirish deb qaraydilar. Ularning fikriga, davlatning iqtisodiyotga
aralashishi pul muomalasini tartibga solish bilan cheklanishi kerak
Monetaristlar ilgaridan ma'lum bo'lgan pulning miqdoriy nazariyasiga borib
tutashadigan «barqaror pul» nazariyasini olg'a suradilar. Ular pul va iqtisodiy
faollik o'rtasida uzviy bog`lanish borligini qayd qilib, iqtisodiy krizislarning
sababini pul muomalasidagi buzilishlardan axtardilar: Pulning etishmay qolishi
iqtisodiy o'sishini susaytira borib, turg`unlik holatini keltirib chiqaradi, bu esa
avval yuzaroq tanglikka, so`ngra esa chuqur iqtisodiy tanglikka olib keladi.
Binobarin, iqtisodiy tsikl pul miqdoriga bog`liq, bu o'z navbatida pul emitenti
bo'lgan Markaziy bank faoliyatiga bog'liq. Pul-kredit siyosatini o'zgartirib
tanglikdan chiqish va iqtisodni rivojlantirish mumkin. Monetaristlar
iqtisodiyotda bosh masala ishlab chiqarish va pul massasining tengligigi bo'lib,
shu orqali makroiqtisodiy muvozanat hosil etish mumkin deb hisoblanadilar. M.
Fridmen kassa qoldig'i talabi milliy daromad, depozit baho qog`ozlar, tovarlar
bahosining o'sishi va boshqa omillarga bog'liq ekanligini ko'rsatadi.
Faqat monetarizm emas, balki boshqa nazariyalar ham pul massasi bilan ishlab
chiqarish o'rtasida bog`lanish mavjudligini tan oladi. Farq shundaki, monetarizm
bu bog'lanishni bosh masala deb qaraydi. Uning namoyondalari pul massasiga
ta'sir etuvchi chora-tadbirlar davlat investitsiyasidan farqliroq darhol iqtisodiy
vaziyatiga ta'sir etadi deb qaraydilar. Monetaristlar iqtisodiyotga amaliy jihatdan
yondashib, pul massasini yiliga o`rtacha 394 oshirishni tavsiya etishadi. Ammo
monetaristlar keyingi paytlarda iqtisodiyotda yuz bergan o`zgarishlarni inobatga
olib, pul massasini doimiy ravishda va bir me'yorda olib borishni ma'qul deb
bildilar. Bu me`yor shundayki, pul miqdorining o`sishi mehnat unumdorligining
o'sishi su'ratiga nisbatan 1-290 yuqori bo'lishi kerak. Buning bir me'yorda o'sib
borishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va tsiklli tebranishlarini cheklashga
imkon beradi. Monetaristlar tavsiyalariga binoan bir qator mamlakatlarda qonun
yo'li bilan pul massasi aniq belgilanadi yoki yuqori, quyi chegarasi ko'rsatiladi.
Monetarizm uchun bosh masala antiinflyatsion siyosatni asoslashdir.
Monetarizm tavsiyasiga asoslangan ba`zi mamlakatlarda pul miqdori ustidan
qattiq nazorat o`rnatish, inflyatsiyaning oldini olish iqtisodiy o'sishga ijobiy
ta'sir ko`rsatmoqda.
Ushbu zamonaviy iqtisodiy tushuncha neoliberalizmning bir shakli
hisoblanadi. Unda pul va pul tizimi jamiyatning iqtisodiy tuzilishida hal qiluvchi
omil va inflyatsiyaning asosiy sababi, pul-kredit siyosati ko'payishning ichki
mexanizmini barqarorlashtirish va davlat iqtisodiy siyosatini amalga
oshirishning eng muhim vositasi sifatida qaraladi. Monetarizm XX asrning 50-
yillari o'rtalarida vujudga keldi. (Ushbu tushuncha Pulning miqdoriy
nazariyasida — tadqiqotlar to'plamida — sharhlangan (1956), Chikago
universitetining iqtisod professori M. Fridman tomonidan tahrirlangan.
XX asrda monetarizmning vujudga kelishi uchun zarur shart. 30-yillarning
oxirlarida amerikalik iqtisodchilar L. Mises va F.- A.lar tomonidan Keyns
nazariyasi tanqid qilindi. Hayek, ikkinchi avlod deb nomlangan Avstriya siyosiy
iqtisod maktabi yoki zamonaviy neoliberalizm. Biroq, pul kontseptsiyasining
asoslaridan biri pulning miqdoriy nazariyasi (XVI-XVIII asrlarda paydo bo'lgan)
XX asming PO-40-yillarida. u rivojlanmadi, bu ushbu davrda iqtisodiyotni
tartibga solishning Keyns usullarining samaradorligi va monetarizmning
samarasizligi bilan izohlanadi (1929-1933 yillardagi inqiroz ko'rsatdi). Endi - bu
G'arb iqtisodiy fanining neoklassik yo'nalishidagi eng muhim oqimlardan biri,
XIX asr oxirida shakllangan umumiy muvozanatning neoklassik tushunchasi.
Shveytsariyalik iqtisodchi va matematik L.Valrasning asarlarida va shved
iqtisodchisi C.Viksell tomonidan ishlab chiqilgan omonatlar va investitsiyalarni
tenglashtirish neoklassik doktrinasida.
Keynsning nazariyasi
kapitalizm iqtisodiy tizimining muvozanatini ta'minlash uchun bozor mexanizmi etarli emasligini va bu tizimning mavjudligini ("kapitalizmning surunkali ichki beqarorligi” va uning iqtisodiyotining "depressivligi" haqidagi tezislarda aks ettirilgan) ta'kidladi va neoklassik yo'nalishning vakillari hayotiylikni qo'llab-quvvatladilar. Erkin korxona va faol davlat aralashuvining ko'zga tashlanmasligi Iqtisodiyot. Keynschilar narxlar dinamikasidan mavhum (ularning o'zgarishlari bo'yicha pulli bo'lmagan tushuntirishlar, xususan, xarajatlar inflyatsiyasi tushunchasidan foydalangan holda), narxlar va ish haqi o'zgarishlari qisqa vaqt ichida muvozanatga erishish uchun moslashuvchan emas, deb ta'kidladilar va shu
sababli pul omillari iqtisodiy holatiga ta'sir ko'rsatadigan muhim usullarni
e'tiborsiz qoldirdilar. "yunkturi" (pulning foiz stavkasi va bozordagi foizlarning
ta'siri bundan mustasno), yalpi talab, ish va daromadning o'zgarishiga ta'sir
qiladi. Ushbu muammolar o'rganildi asosan pul bo'lmagan kontseptsiyalardan
foydalangan holda makroiqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish
birinchi navbatda byudjet usullari (davlat xarajatlari, byudjet, shu jumladan
defitsit, to'lov qobiliyatiga ega talabni moliyalashtirish va boshqalar) orqali
amalga oshirildi. ХХ asming ZO-50-yillarida iqtisodiyotni tartibga solishning Keyns
usullaridan foydalanish. (qisman va 60-yillar) ularning samaradorligini ko'rsatdi.
50-70-yillarda iqtisodiy tartibga solishning Neo-Keynsian modelining bunday
vositalari keng qo'llanilgan: soliq, kredit va byudjet, amortizatsiya siyosati,
eksport-import kooperatsiyasini litsenziyalash, davlat mulkini rivojlantirish va
boshqalar. Ammo makroiqtisodiy jarayonlarni tartibga solish uchun pul
o'tkazmalarining e'tiborsizligi, yuqori iqtisodiy faoliyat. 50-60-yillarda asosan
samarali talabni (ishlab chiqarish vositalari va tovarlar uchun) rag'batlantirish
hisobiga erishilgan va boshqa omillar oshishiga olib kelgan , O'sayotgan
inflyatsiya tendentsiyalarini o'sib. Bundan tashqari, inflyatsiya ishsizlikning
o'sishi, iqtisodiyotdagi nomutanosibliklarning chuqurlashishi, davlat
byudjetlarining surunkali taqchilligi va boshqalar bilan birga keldi.

60-70-yillarda inflyatsiyaga qarshi kurash davlatni barqarorlashtirish

dasturlarining asosiy vazifasi edi. Monetarizm uchun markaziy muammo
inflyatsiya edi, uni asosan pul-kredit siyosati orqali engib o'tish mumkin edi, bu
esa tsiklga qarshi va inqirozga qarshi tartibga solishning muhim vositasi sifatida
ko'rilgan edi (Fridman tsiklning pul nazariyasini ishlab chiqishga undadi).
Inflyatsiya, inqiroz, davriy ishsizlik, to'lov inqirozi va boshqa salbiy hodisalar
va jarayonlar, monetaristlarning fikriga ko'ra, pul massasining xaotik o'zgarishi,
davlatning puxta o'ylanmagan pul-kredit siyosati va muomaladagi pulning
haddan tashqari miqdori tufayli yuzaga keladi. Bularning barchasi pulning
miqdoriy nazariyasining o'ziga xos "uyg'onish" ga olib keldi (uning 80-yillarda
tanqid qilinishi Keyns nazariyasining shakllanishining asosiy shartlaridan biri
edi), G'arbiy iqtisodiy nazariyada neoklassik tendentsiyaning kuchayishi, bunda
monetarizm tushunchasi element hisoblanadi. Ushbu omillarning natijasi
davlatni tartibga solish paradigmasining o'zgarishi: ba'zi davlatlar amerikalik
iqtisodchi A. Lafferning takliflaridan iqtisodiy nazariya g'oyalari bilan bir
qatorda monetar maktabining tavsiyalarini qabul qildilar. Monetaristik usullar
bilan alohida davlatlar ham stagflyatsiyani - bir vaqtning o'zida narxlarning
ko'tarilishi va ishlab chiqarishning pasayishi davrida ishsizlikni engib o'tishga
harakat qilishdi. Monetarizmning eng muhim ekmentlaridan biri bu pulning miqdoriy nazariyasi bo'lib, bunda pul muomaladagi vosita sifatida eng asosiysi
hisoblanadi. uning bozorlar qonuni bilan bog'liqligi J.-B. Ushbu chora, iqtisodiy
oborotning barcha ishtirokchilarining pul daromadlari tovarlarni sotib olishga
sarflanganligi, bu esa uzoq vaqt davomida pul qoldiqlarini to'plashning iloji
yo'qligini anglatadi va pul massasining har qanday o'sishi, shubhasiz, tovarlarga
to'lov qobiliyatiga ega talabning to'g'ridan-to'g'ri o'sishini anglatadi. Agar pul
daromadlarining ma'lum bir qismi tejashga yo'naltirilgan bo'lsa, unda bu pul
mablag'lari, monetarizm tarafdorlarining fikriga ko'ra, kapital tovarlarni sotib
olishga sarflanadi (mashina, uskunalar, qimmatbaho qog'ozlarni sotib olish
uchun investitsiya xarajatlari va boshqalar). Ushbu fikrlardan mantiqiy xulosa
quyidagi holat edi: pul massasining o'sishi ko'payish jarayonining haqiqiy
elementlariga ta'sir qilmaydi (xususan, investitsiya jarayoni), lekin narxlarning
umumiy o'sishiga olib keladi. Ushbu nuqtai nazardan iqtisodiy inqirozlar tabiiy
emas, balki tasodifiy hodisa, Pulning miqdoriy nazariyasini to'ldirib, M. Fridman va pulning boshqa vakillari pul massasi hajmining o'zgarishi nafaqat o'rtacha mutloq narxlar darajasining o'sishiga, tovar narxlarining o'zgarishiga (klassik nazariyaga ko'ra) olib keladi, balki ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga olib keladi, deb
ta'kidladilar. Bu "aktivlar portfeli" tarkibidagi o'zgarishga bog'liq bo'lib, unda
pul, obligatsiyalar, kapital tovarlar (mashinalar, uskunalar, inshootlar,
materiallar), uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va boshqalar mavjud.
Bundan tashqari, ma'lum rezervasyonlar bilan Keynning g'oyalari ishlatilgan
bo'lsa. foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari va bo'sh ish kuchi
iqtisodiyotida pul massasining o'sishi ularning ishlab chiqarish jarayoniga jalb
qilinishiga va real ishlab chiqarish hajmining o'sishiga yordam beradi. Aksincha,
bo'sh ishlab chiqarish quvvatlari va ishchi kuchi mavjud bo'lmaganda (yoki
ulardan foydalanishning maksimal qiymatiga yaqinlashganda), pul massasining
o'sishi talabning taklifga nisbatan barqaror oshib ketishiga va narxlarning
oshishiga olib keladi. Iqtisodiyot resurslardan to'liq foydalanish holatiga
qanchalik yaqin bo'lsa, pul massasining o'sishi shunchalik tez o'sishni
rag'batlantiradi milliy daromad emas, narxlar. Ushbu yondashuv asosan Keyns
nazariyasiga mos keladi (haqiqiy inflyatsiya, Keynsning so'zlariga ko'ra, to'liq
bandlikka erishish bilan boshlanadi).
Xulosa
Monetarizm kontseptsiyasining inflyatsion kutish roliga bag'ishlangan tezligi
yangi yo'nalish - narxlarning o'sishini inflyatsion kutish real daromadning
o'sishiga emas, balki yanada o'sishiga yordam beradi. Monetarizm
kontseptsiyasining asosiy elementi pulga bo'lgan talabning, xususan naqd pul
qoldig'i (naqd plyus omonatlari) uchun yuqori barqarorlik tezisidir. Fridman
buni naqd pul qoldig'i va Keynsning qarama-qarshi iste'mol funktsiyalari uchun
juda barqaror funktsiya deb atadi. Biroq, pulga bo'lgan talabning yuqori darajada
barqarorligi klassik nazariya vakillari ta'kidlaganidek, pul muomalasining
doimiy tezligini anglatmaydi. Ushbu stavka yuqori inflyatsiya davrida keskin
o'zgarishi mumkin. Fridman pulga talabning yuqori darajadagi barqarorligi
haqidagi tezisni isbotlash uchun ilmiy muomalaga "doimiy daromad"
tushunchasini kiritdi, bu esa xaridorlarning xulq-atvori uchun qo'llanma bo'lib
xizmat qiladi (Keynsning nazariyasi bo'yicha bu rol umumiy joriy daromad bilan
o'ynaydi). Pulning miqdoriy nazariyasidan farqli o'laroq, M. Fridman pul va
narxning emas, balki pul va daromadning o'zaro bog'liqligini o'rganadi. "Doimiy
(doimiy) daromad" tushunchasi iste'molning sezilarli qismi daromad darajasini
oshirish yoki kamaytirish bilan emas, balki har xil iste'molchilar guruhlari uchun
barqaror daromadlar bilan belgilanadi, hozirgi iste'molning katta qismi joriy
daromadga bog'liq emas. Doimiy daromad darajasiga foiz stavkasi, kelajakdagi
joriy iste'moldan ustunlik darajasi va boshqalar ta'sir qiladi. Doimiy daromad va
pul ta'minoti dinamikasini taqqoslagan holda, Fridman pul qoldiqlari uzoq vaqt
davomida daromadlarga nisbatan tez o'sib boradi degan xulosaga keldi (statistik
hisob-kitoblarga ko'ra daromadlarning o'sishi bilan). bir nuqta pulga bo'lgan
ehtiyojning 1,8 birlikka oshishi bilan birga keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. SH. Abdullaeva “Pul, kredit va banklar”
2. Abdullaeva Sh.Z. "Pul va pul tizimi” T. “O'qituvchi” 1997.
3. Abdullaeva Sh.Z.“Bank ishi” o'quv qo'llanma T. “Moliya” — 2000.
4. Abdullaeva Sh.Z. “Pul, kredit va banklar” T. “Moliya” — 2000.
5. Mullajanov F. “Bank tizimi” Toshkent. — 2001