Referati reja: iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi pulning mohiyati

3. JAHON PULI FUNKSIYASI
3. Jahon puli funksiyasi. Jahon puli funksiyasi jahon bozorlarida kotirovka qilinadigan ya`ni oldi-sotdi qilinadigan valyutalar bajaradi. Masalan: o`zbek so`mi bu vazifani bajarmaydi. Xalqaro hisob-kitob banki ma`lumotlariga ko`ra, xalqaro valyuta bozorlarida konversion operatsiyalarning 90% ortiq qismi 5ta valyutada amalga oshirilmoqda (www.bis.org). Bu valyutalar xalqaro rezerv valyutasi maqomiga ega. Bu maqomni Xalqaro Vlayuta Fondi beradi. Jahon pul funksiyasi ularni xalqaro munosabatlarga xizmat ko`rsatishda ishlatadi. Jahon pullari hozirda ikkita funksiyani bajaradi: • xalqaro to`lov vositalari; • xalqaro zaxira ob’yekti. Xalqaro to`lov vositasi funksiyasida dunyo pullari to`lov balansini to`lash, xalqaro kreditlarni berish va to`lash, jahon bozorida tovar va xizmatlar uchun naqd pulsiz to`lovlar orqali to`lash uchun ishlatiladi. Jahon pullari alohida davlatlarning, xalqaro moliya institutlarining, shuningdek, tijorat banklarining valyuta zaxiralarini shakllantirishda xalqaro zaxira fondlari funksiyasini bajaradi. Mamlakatlar o`rtasida metall pullarning erkin harakati sharoitida jahon pullari vazifasini birinchi bo`lib kumush va oltin amalga oshirgan. Xalqaro munosabatlarga xizmat ko`rsatish uchun milliy tangalar ingotlarga aylantirilib, quyma shaklida ular jahon bozoriga chiqdi va u yerdan qayta zarb qilinganidan keyin ichki pul muomalasiga qaytishdi. Asosiy funksiya universal to`lov vositasi bo`lib, unda pul to`lov balansini qoplash uchun ishlatilgan, ya’ni, xalqaro talablar va mamlakat majburiyatlari o`rtasidagi haqiqiy bog’liqlikni anglatadi. To`lov balansi oltin eksporti va importi hisobiga tenglashtirildi. Oltin umumiy sotib olish vositasi sifatida faqat tashqi savdo rivojlanishining dastlabki bosqichlarida ishlatilgan. XIV asrda allaqachon tashqi iqtisodiy hisob-kitoblarda veksellardan keng foydalaniladi. Kredit va xalqaro bank aloqalarining rivojlanishi bilan oltin faqat o`ta og’ir vaziyatlarda, masalan, tabiiy ofatlar, hosil yetishmovchiligi va hokazolarda universal sotib olish agenti vazifasini bajardi. Boylikning mutlaqo ijtimoiy moddiylashuvi sifatida oltin boylikni bir mamlakatdan boshqasiga o`tkazish vositasi bo`lib xizmat 31 qilganida ishlagan. Rasmiy oltin zaxiralari ijtimoiy boylikni moddiylashtirish vazifasini ham bajargan. Hozirgi bosqichda oltin xalqaro pul aktivi bo`lib xizmat qilsa ham, jahon pullari funksiyasini bajarmaydi. Jahon pullari funksiyasini quyidagilar amalga oshiradilar: • yetakchi milliy valyutalar va avvalambor zaxira (asosiy) valyutalar (AQSH dollari); • xalqaro va mintaqaviy pul birliklari - xalqaro moliya institutlari chiqaradigan millatlararo valyutalar (yevro, Markaziy banklar boshchiligidagi Yevropa Markaziy banklari tizimi tomonidan chiqarilgan). Xulosa qilib aytganda, pulning barcha funksiyalari bir-biri bilan uzviy bog’liq va ular bir-birini to`ldiradi. Pulning funksiyalarining aynan shunday uzviy bog’liqligi va bir-birini to`ldirishi pul muomalasining barqarorligi va samarasini ta`minlashga sharoit yaratadi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida pulning ahamiyatining oshishi shundaki, jamiyatimizda mavjud yuridik va jismoniy shaxslar faoliyati hamda ularning natijasi daromadi pul bilan bog’liq. Shuning uchun ham, pul barcha iqtisodiy rivojlanish jarayonida odamlarni o`ziga jalb qilib kelgan. Avstraliyalik iqtisodchi olim K. Mengerning fikricha, Arastu va Aflotundan boshlab XX asrning boshigacha pul to`g’risida jahonda besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop qilingan. Agar biz, hozirgi kunda pul to`g’risida yozilgan va chop qilingan adabiyotlar soni bir necha marta oshib ketgan desak mubolag’a bo`lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko`p bo`lishiga qaramasdan, pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, roli, iqtisodiyotga ta`siri, nega alohida olingan individumlar qo`lida pulning ko`payishi, ular boyligining ko`payishiga olib keladiyu, jamiyat miqyosida muomaladagi pul massasining ko`payishi jamiyat boyligi ortib borishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, degan savollarga hali to`liq javob berilgan emas. Pulning ahamiyati ko`p qirrali. • Pul yalpi ichki mahsulotni (YAIM) yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarida ishtirok etib, ijtimoiy kapitalning aylanishiga vositachilik qiladi. • Pul makroiqtisodiy muvozanatning muhim omilidir. Milliy iqtisodiyotning uzoq muddatli muvozanatli o`sishiga erishish pulga talab va taklifni muvozanatlashtirmasdan imkonsizdir. Bu iqtisodiy 32 o`sish sifatini oshirish, uning yuqori va barqaror sur’atlarini saqlab qolish uchun zaruriy shart bo`lib xizmat qiladi. • Pul tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida muhim omil hisoblanadi. • Iqtisodiyotni pul bilan tartibga solish uchun pul kredit bilan birga ishlatilishi mumkin. Milliy pul birligining ichki va tashqi barqarorligi milliy iqtisodiyotdagi ichki va tashqi makroiqtisodiy muvozanatning eng muhim shartidir. Shu sababli, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash aksariyat mamlakatlarda pul-kredit siyosatining maqsadi hisoblanadi. Pullar tovar narxlarini belgilash, tovarlarni sotishdan tushadigan mablag’larni ularni ishlab chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash uchun ishlatiladi. • Pullar mamlakatdagi hisob-kitoblarni baholash uchun zarur bo`lib, ularsiz statistik va buxgalteriya hisobini yuritish, korxonalarning moliyaviy-xo`jalik faoliyatini nazorat qilish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo`llarini belgilash mumkin emas. Iqtisodiy globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyotlarning tashqi omillarga bog’liqligida hamda tashqi iqtisodiy aloqalarda pulning o`rni ayniqsa katta. Jahon pullari jahon moliyaviy oqimlarini to`plash va qayta taqsimlash jarayonlarida vositachilik qiladi, kapitalning bir mamlakatdan ikkinchisiga o`tishiga, mamlakatlar o`rtasidagi tovarlar va xizmatlarning harakatiga xizmat qiladi. Jahon bozorining milliy iqtisodiyotga ta’sir etish vositalaridan biri bu milliy valyuta kursidir. Uning darajasi tashqi savdoga, milliy mahsulotlarning jahon bozoridagi raqobatdoshligiga, kapital eksporti va importiga, pul muomalasi holatiga, inflyatsiya darajasiga, butun ishlab chiqarish jarayoniga sezilarli ta’sir ko`rsatadi. 1.4. Kredit pullari va ularning turlari Ishlab chiqarish va tovar aylanmasining rivojlanishi, metall pullarning yetishmasligi kredit munosabatlarining rivojlanishiga olib keladi. Tovar va to`lov aylanmasining ehtiyojini qoplash maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan. Kredit pullar deb kredit munosabatlar asosida yuzaga keluvchi, to`lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi. 33 Kredit pullar o`zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o`zida qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo`lib, kreditor va qarz oluvchi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarning asosiy turlaridan biri vekseldir. Veksel – bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning (o`tkazma veksel - tratta) ko`rsatilgan summani, ko`rsatilgan vaqtda va joyda to`lash to`g’risidagi yozma majburiyati hisoblanadi. Banknota – kredit pullarning yetakchi vakillaridan bo`lib, Markaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo`li bilan chiqariladi. O`tmishda banknota muddatsiz majburiyat bo`lib, xoxlagan vaqtda uni bankka topshirib, o`rniga unda ko`rsatilgan summaga oltin yoki kumush olish mumkin bo`lgan. Hozirgi zamon banknotalari oltinga almashilmaydi. Lekin ular quyidagi yo`llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi: – xo`jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kreditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi; – davlatni kreditlash, ya`ni banknotalar davlatning qarz majburiyati sifatida muomalaga chiqadi; – aktiv to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlarda rasmiy valyuta zaxiralarining o`sishi orqali va boshqalar; Oltinni demonetizatsiya qilish jarayonining sabablari: 1. Erkin raqobat, ya`ni kapitalizm davrida eng katta rivojlanishga erishgan oltin muomalasi tizimining nomuvofiqligi, iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida tovar ishlab chiqarish ehtiyojlari. 2. Kredit va kredit munosabatlarini rivojlantirish. 3. Davlatning iqtisodiy rolini kuchaytirish. 4.Tovar-pul munosabatlarining oltin ishlab chiqarish hajmining ko`payishi bilan taqqoslaganda jadal rivojlanishi tufayli pulga bo`lgan ehtiyojning tezroq o`sishi. 5. Oltin pullardan foydalanishning yuqori narxi. Banknotlar - bu bankning, hozirda markaziy bankning majburiyatini ifodalovchi naqd pul mablag’lari. 34 Talab bo`yicha bank hisobvaraqlaridagi mablag’lar (depozit pul) - bu banklar tomonidan naqdsiz shaklda chiqarilgan kredit pullari. Banknotalar singari, ular banklarning majburiyatlari. Depozit pulni yaratishning ikkita asosiy usuli mavjud: 1) banklar tomonidan naqd pulsiz kreditlar berish, ya’ni qarz oluvchining hisob raqamidagi kredit miqdori. Shu bilan birga, muomalada pul miqdori ko`payishini ko`rsatadi; 2) banklar tomonidan depozitlar uchun naqd pul mablag’lari qabul qilinishi. Muomaladagi pul miqdori o`zgarmaydi: omonatchi banknotalarni depozitga "almashtiradi" (muomaladagi banknotalar soni kamayadi, shu bilan birga depozit pullari ko`payadi). Kredit va qog’oz pullarning farqlari: 1) birinchidan, ular nafaqat kredit belgilari, balki kredit belgilari ham bo`lgan kredit xususiyatiga ega. Qog’oz pullarning kredit xarakteri shundaki, bank operatsiyalari kredit pullari asosida vujudga keladi, bu banklarning majburiyatlari bo`lib hisoblanadi; 2) ikkinchidan, ular emitent tomonidan qog’ozlardan farq qiladi. Qog’oz pullarni chiqaruvchisi G’aznachilik (Moliya vazirligi) bo`lgan, kredit pullari esa banklar tomonidan chiqarilgan; 3) uchinchidan, ular xavfsizlik jihatidan farq qiladi. Qog’oz pullar hech narsa bilan ta’minlanmaydi, kredit pullar esa emitent banklarning aktivlari bilan ta’minlanadi; 4) to`rtinchidan, qog’oz va kredit pullarning muomalasi bir xil emas. Agar qog’oz pullar o`z-o`zidan beqaror bo`lsa, unda kredit pullar barqaror bo`lishi yoki eskirishi mumkin. Kredit pullari to`rtta kanal orqali beriladi: 1. fermer xo`jaligiga qarz berish; 2. davlatga qarz berish; 3. qimmatli qog’ozlarni sotib olish; 4. chet el valyutasini sotib olish. Kredit pullariga naqd pullar (banknotalar) va naqd pulsiz (naqdsiz pullar), shuningdek talab bo`yicha bank depozitlaridagi mablag’lar (depozit pullari) kiradi. Ba’zi manbalarda to`lov aylanmasidagi naqd pulni almashtiradigan veksellar, cheklar va bank kartalari pul degan noto`g’ri tushunchalar mavjud. Biroq, ushbu to`lov vositalari pulning umumiy muomalasi va yuqori likvidlik kabi xususiyatlariga ega emas, shuning uchun ular pulga tegishli emas.