Reja: Geodeziyada qanday o’lchov birliklari ishlatiladi Kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi

3. Geodeziyada ishlatiladigan o‘lchov birliklari
Geodezik ishlarni bajarishda chiziqning uzunligi, maydonning yuzi, turli burchaklar, havo bosimi kabi kattaliklar o‘lchanadi. Bunda ishlatish joyiga qarab o‘lchovlarning turli birliklari qo‘llaniladi. Joyda uzunlik o‘lchashda asosiy birlik metrdir.
Geodeziyaning grafik ishlarida uzunlik birligi sifatida metr bo‘laklari–santimetr, millimetr qo‘llaniladi.
Geodezik ishlarda burchak qiymati gradus, grad, radian birliklarida o‘lchanadi.
Gradus o‘lchovi. Sanoatimizda ishlab chiqarilayotgan burchak o‘lchash asboblarining ko‘pi (hisoblash jadvallari ham) gradus o‘lchoviga moslan-gan. Gradus o‘lchovida aylana 360 gradus, 1 gradus=60 min, 1min=60 sek. O‘lchangan burchak qiymati kabi yoziladi.
Grad (desimal) o‘lchovi. Bu o‘lchov o‘nli sistemaga asoslangan bo‘lib ko‘pincha, chet davlatlarda ishlab chiqariladigan asboblar shu sistemaga moslangan. Grad o‘lchovida aylana 400 grad (d) ga, 1 grad yuz o‘nlik minutga, 1 ming 100 o‘nlik sekundga teng. Bu bog‘lanish kuyidagicha yoziladi. Aylana= 400g; 1g = 100'; 1=100". Burchak qiymati 125g, 58c6345cc bo‘lsa, u 125g 58S63,45SS ga yoki 125g58' 63,45" shaklida yoziladi.
Gradus bilan grad o‘lchovlari orasida quyidagi munosabat bor:
1g=0,9°; 1°=1, 11111 g
1c=0,54'; 1'= 1,85185 c
1cc=0,324"; 1"=3,08642 cc
Radian o‘lchovi. Bu o‘lchov birligi bo‘lib, matematik hisob–lash ishlarida qo‘llaniladi. Radian o‘lchovida burchak qiymati yoy uzunligining radiusga bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi. Aylana uzunligining radi-usga nisbati 2 deb olinadi; shunda 360°= 2 180°= , ga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki, =3,14159. 1 radianning gradus o‘lchovi–dagi qiymati bilan belgilanadi; bo‘lganidan uning gradus sistemasidagi qiymati quyidagiga yoki, yoki yaxlitlab olsak, bo‘ladi. Radian-ning grad qiymati
Radian o‘lchovidan gradus o‘lchoviga o‘tishda quyidagi munosabatdan foydalaniladi. Burchakning radian qiymatini gradus qiymatini desak, quyidagi munosabatni yozamiz;
Masalan burchakning radian qiymati bo‘lsa, gradus qiymati o =57,3x1,25=71,625° yoki 71,62° bo‘ladi.
Misol. Burchakning gradus qiymati ; buni minutga aylan-tirsak, bo‘ladi. Burchakning radian kiymati esa bo‘ladi.
Maydon yuzini aniqlashda birlik o‘rnida kvadrat metr(m2), gektar (ga) = , kvadrat kilometr (km2) va m2 lar qo‘l–laniladi.
Havo temperaturasini o‘lchash bqrligi selsi termometri shka–lasining bir bo‘lagi bo‘lib, 1 daraja deb olinadi. Termometr shkalalari turli bo‘lganidan selsiy shkalasi bo‘yicha olingan daraja qiymati yoniga S harfi yoziladi, masalan 15° S kabi.

Xulosa.
Masshtab chizg‘ich va transportirda normal yuzlikli masshtab yasalgan bo‘ladi. Bu masshtabni turli sonli masshtabga tatbiqan ishlatishda avval sonli masshtab bo‘yicha asos qiymati ni, keyin asosning bir bo‘lagi qiymati r ni va eng kichik bo‘lak qiymati ni topish kerak. Masalan, normal masshtab son masshtabga qo‘llanganda bo‘ladi. bo‘lishi masshtabdan foydalanish uchun noqulay. Bundai vaqtda bo‘lgan maxsus masshtab yasash va undan foidalanish lozim. Bunday masshtabni yasash uchun t va n qiymatlari aniqlanadi. (II. 11) bo‘yicha yo yoki ; bundan , , ya’ni asos 8 bo‘lakka, balandlik esa 10 bo‘lakka bo‘linadi. Bu masshtabda , , m bo‘ladi.

Masshtab aniqligi. Masshtab bo‘yicha planda ko‘rsatish mumkin bo‘lgan joydagi eng kichik chiziq, uzunligi masshtab aniqligi deyiladi va t bilan belgilanadi. Planda lupaciz, sog‘lom ko‘z bilan 0,1 mm kesmani ajratish mumkin. 0,1 mm dan kichik chiziqni ko‘rsatib bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, plandagi 0,1 mm grafik aniqlik deyiladi; joyda bunga to‘g‘ri kelgan uzunlik masshtab anitligi deb ataladi.