Reja: kirish. I bob. O’simliklarga ta’sir qiluvchi omillar

Qurg’oqchilik bu - uzoq muddat yog’ingarchilikni ro’y bermay atmosfera havosining haroratini ortishi, tuproq namligining kamayishi, o’simlik uchun suvga bo’lgan talabini amalga oshmasligi bo’lib hisoblanadi.
Qurg’oqchilik atmosfera havosini o’ta darajada qizib ketishi unda namlikning kamayib ketishi bilan boshlanadi. Atmosferada uzoq muddat yog’irgarchilikni bo’lmasligi tuproqda namlikni yo’qolib tuproq qurg’oqchiligiga sabab bo’ladi. Bu davrda o’simlik suvsizlikdan chanqaydi.
Qurg’oqchilikka chidamlik-bu o’simlikni uzoq muddat davomida namlik yetishmasligiga chidashi, to’qima, hujayra, barg, ildiz, novdalarni suvsizlanishi. Bunday davrda o’simlikdan olinadigan hosil qurg’oqchilikni qancha muddat davom etishiga bog’liq.
Tuproqda sodir bo’ladigan qurg’oqchilik uzoq muddat davomida yog’irgarchilik bo’lmasdan havo haroratining hamda quyosh yoritilishining kuchli bo’lishi bilan, shamol ta’sirida tuproq yuzasidan suv bug’lanishining ko’payishi bilan ro’y beradi. Bu holatlarning hammasi o’simlik ildizi atrofidagi tuproqni qurishiga, namlik zahirasining kamayishiga sabab bo’ladi.
Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik tuproqdan suvni bug’lanib chiqib ketishiga, yer osti suvini yuqoriga ko’tarilish rejimini buzilishiga sabab bo’lib, o’simlik so’liydi. Agarda o’simlikda ildizlari yaxshi taraqqiy etgan bo’lsa, atmosferadagi qurg’oqchilik mobodo o’simlikbardosh bera oladigan darajadan oshib ketmasa katta zarar yetkazmaydi. Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik ko’p muddit davom etsa, yog’irgarchilik bo’lmasa tuproqda qurg’oqchilik sodir bo’lishiga sabab bo’ladi, bu o’simlik uchun halokatli ta’sir qiladi.
Ko’p hollarda atomsferadagi va tuproqdagi qurg’oqchilik orqama-orqa ro’y beradi. Atmosfera qurg’oqchiligi yakka holda ko’pincha bahorda sodir bo’ladi. Tuproqdagi qurg’oqchilik yozni boshlanishi, o’rtasida tuproqdagi namlik zahirasi tugagan davrda bo’ladi. Tuproqdagi qurg’oqchilik ta’sirida doimo hosil kamayadi, xatto butunlay yo’qoladi.
O’simlikka nam yetishmasligi va yuqori haroratning birgalikda ta’siri ro’y beradi.
Qurg’oqchilik eng avvalo o’simlikda suv almashinuvini undan keyin ko’plab fiziologik jarayonlarini buzadi.
Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik yuqori harorat quyosh nurining kuchliligi bilan avvalo o’simlikda, poya va barglarning o’sishini to’xtatadi. Hosilni kamaytirib qisqa muddatda ―issiq urishidan‖ o’simlik qurib ham qoladi. Garmselni eslatadigan havoning qurg’oqchiligi o’t o’simliklarda barglarini ko’p qismini qurib qolishiga sabab bo’ladi. Buta va mevali daraxtlarda novdani uchi quriydi. Gulni shakllanayotgan urug’ va mevalarni zararlaydi. Bu holat o’simlikni shu yilgi hosilini keskin kamayishiga olib keladi.
Qurg’oqchilik, o’simlik tanasida suvni yetishmasligi uning gormonlar tuzilmasi yordamida o’sish, integratsiya jarayonlarida ham moslashuv o’zgarishlari

hosil bo’lishiga olib keladi. O’simlikning o’sishini tezlatadigan fenol tarkibli o’stiruvchi gormonlar kamayadi. Abstsiz kislotasi va etilen ortadi. Bularning hammasi o’sish jarayonlarini to’xtatadi, qurg’oqchilikning og’ir sharoitida yashash uchun kurash ortadi. Qurg’oqchilikni boshlanishidayoq barglardan suv bug’lanishini kamaytirish maqsadida ustitsalar bekiladi. Qurg’oqchilik kuchayishi bilan hujayrada prolin aminokislotasining miqdori ortib suvni g’amlanishi ko’payadi. Oqsil va RNK hosil bo’lishi kamayadi, ular ildizda to’planib tsitokinin sintezini pastlatadi, natijada hujayradagi moddalarning almashinuvi tinim holatga o’tishga yo’naladi. Suvning yetishmovchiligi tufayli ko’plab o’simliklarda o’sishni to’xtatadigan moddalarning miqdori ortadi [Gelston A., 1983].

O’simliklarning sho’rga chidamligini o’rganish amaliy jihatidan katta ahamiyatga egaki, kurrai zaminimizning 25% qismi sho’rlangan. Tuproqni sho’rlanganligini quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1. Sho’rlanmagan. 2. Kam sho’rlangan. 3. O’rtacha sho’rlangan. 4. Sho’rli (sho’rxok) tuproqlar.
Sho’rga chidamligi-galofitlar tuproqda me’yoridan ortiqcha tuz bo’lishidan asosan uch usul bilan himoyalanadilar.
1. Tuzni ko’p shimib ularni hujayradagi vakuolada to’plashi bilan, natijada osmotik bosimini yuqori bo’lishi ta’minlanadi.
2. Shimilgan tuzlarni suv bilan maxsus tuzli bezlar orqali va to’kiladigan barglarida to’plab chiqaradi.
3. Ildizi orqali shimishni cheklaydi.
Tuproqning sho’rlanish tiplari o’simliklarning tuzilishiga ta’sir ko’rsatadi. Xloridli sho’rlanishda sukullent belgilar-barglarni etdorligi, suvli to’qimalarning rivojlanishi sodir bo’ladi. Sulьfatli sho’rlanishda o’simlik kseromorflik belgilarini-barglarni maydalashuvi ro’y beradi. Xloridli sho’rlangan joydagi o’simliklarda nafas va fotosintez jarayonlari kuchli emas, suv ajralishi sekin, sulьfatli sho’rlangan hududlardagi o’simliklarda bu jarayonlar kuchli ro’y beradi [Lebedev S.I., 1988].

Sho’rlanish o’simlik bo’yini o’stirmaydi, azot almashinuvini buzadi, natijada azotli oraliq moddalar aminlar, diaminlar va ammiak to’planadi. Bu birikmalar o’simlikka zaharli ta’sir qiladi.

Sho’rlanishga qishloq xo’jalik amaliyotida sho’rlangan yerlarga ko’p miqdorda suv quyib, zovur qazib kurashiladi. G’o’za chigiti, bug’doy donini 3% li NaCl eritmasi bilan bir soat davomida namlash yaxshi natija beradi. Sho’rga chidamli navlarni yaratishda gen injenerligi bilan bog’liq ishlarni olib borish bu borasida samarali natijalarga olib keladi.
Tuproqdagi tuzlarning ko’pligi ildiz va novda uchidagi meristema hujayralarini bir maromda bo’linishini buzadi. Barcha holatlarda hujayralarning cho’zilishi pasayadi. Buning natijasida kseromorf tuzilmalar hosil bo’ladi [Imamaliev A.I., 1987].
O’simliklarda kislorodning yetishmovchiligi quyidagi holatlarda ro’y berishi mumkin: o’simlik o’sayotgan tuproqda namlikning ortiqchaligini vaqtincha yoki ko’p muddat davomida bo’lishi; kuzgi ekinlarni qishda tuproq yuzasida muz qoplanishi bilan; shahar sharoitida o’simlik atrofida asfalьt yotqizilishi; sug’orma dehqonchilikda, qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash davri va shu kabi holatlarda.
Suv bostirilgan va botqoqlashgan yerlarda kislorod kam bo’lsa ham o’simliklarning ko’pchiligi bunday sharoitlarda o’sishga moslashgan. O’simliklarni kislorod yetishmovchiligiga moslanishi: a) kislorodni kamligi yoki butunlay yo’qligiga o’zidagi fiziologiya jarayonlarni moslashtirish bilan; b) ildiz to’qimalarida kislorod miqdorini me’yorga yaqin miqdorda saqlashga harakat bilan amalga oshiradi [Solomentsev Yu.M., 2002].
Ildizi kislorod yetishmasligini doimo sezib turadigan o’simliklar uzoq davom etgan evolyutsiya davomida to’qimalarida morfologiya va anatomiya jihatidan o’zgarishlarni hosil qilgan. Ular: poyaning asosini kengaytirgan; ildizda tarmoqlanish ortib, uning yuzasini kengaytirgan; hujayralararo havo almashinuvini ta’minlagan; o’simlikni yer usti qismidan ildizga havo kelishini ta’minlagan [Kuznetsov V.V., 2005]