Reja kirish. Mdh davlatlari bank tizimi rivojlanish tarixi. Mdh davlatlari bank tizimi xususiyatlari

1.MDH davlatlari bank tizimi rivojlanish tarixi
Har bitta davlatni bank tizimini o`ziga yarasha rivojlanish jarayonlari, tarixi mavjud. Bunga davlatning etnik kelib chiqishi, madaniyati va o`sha davlat siyosati ta`sir qiladi.
Biz mustaqil davlatlar hamdo`stligi bank tizimi rivojlanish tarixini alohida davlatlar misolida o`rganamiz va bu ishni Rossiya federatsiyasidan boshlaymiz, chunki, Rossiya federatsiya va sobiq sovet ittifoqi mustaqil davlar hamdo`stligining asosiy va eng yirik a`zosi hisoblanadi va mustaqil davlatlar hamdo`stligida juda katta ta`sirga ega hisoblanadi. Mustaqil davlatlar hamdo`stligi davlatlari bir paytlar sobiq sovet ittifoqida bo`lganligini hisobga olsak bu fakt yanada oydinlashadi.
Rossiyada banklarning ochilish tarixi ancha avvalga, ya`ni Rossiya imperiyasiga borib taqaladi. Bunda 1-farmonni qirolicha Anna Ivanovna bergan va u yiliga 8% stavkada kredit berish haqida farmon chiqargan. Bu tizimda qimmatbaho buyumlar garov sifatida qo`yilgan. Qirolicha Annaga bo`lgan davrda Pskov gubernatori Ordin-Nashchokin kredit muassasini ochishga harakat qilgan, ammo uning urinishlari samara bermadi.
Zamonaviy birinchi kredit tashkilotlari qirolicha Yelizaveta Petrovnaning ko`rsatmasi bilan 1754-yilda ochilgan. Bunda Moskva va Peterburgda zodagonlar uchun, Sank-peterrburgda esa savdogarlar uchun banklar ochilgan. Ammo 1786-yilda bu banklar yopilib o`rniga davlat kredit banki tuzilgan, u asosan davlatga qarz bergan va dvoryanlar va savdogarlar ham ozroq darajada bu bank xizmatidan foydalana olganlar. Bu bank Rossiya birinchi bo`lib aholidan depozitlarni qabul qilishni boshlagan. Mis banki 1758-yilda 2 million ustav capital bilan ish boshlagan. Ular mis tangada kreditlar berib, kumush tangalarda qaytarib olganlar.
Qog`oz pullar birinchi marta 1769-yilda muomalaga kiritilgan va bu banknotalar rubl deb atalgan.
Birinchi tijorat banki 1817-yilda tashkil topgan. Bu bank davlatniki hisoblangan va savdogarlarga kreditlar bergan.
1842-yilda Sankt-Peterburg va Moskvada birinchi omonat kassalari paydo bo`ldi va Rossiya Sberbankining birinchi tarixiy asosi edi.
1860-yilda Davlat tijorat banki Rossiya imperiyasining davlat bankiga aylantirildi. Mo;iya vaziri SergeyYutte tomonidan 1897-yilda Rossiya pul islohoti o`tkazildi va unda markaziy bankning roli aniqlanib unga pul emissiyasi va boshqa majburiyatlarni berdi. Bu markaziy bank hozirgi kundagi markaziy banklarning asosi bo`lib xizmat qiladi.
Rossiya imperiyasida krepostnoylik huquqi bekor qilingandan so`ng banklar tez suratlarda rivojlana boshladi. Bungacha tijorat banklari soni yigirmatani tashkil etgan bo`lsa keyinchalik 1862-1872-yillarda bu sonlar 33 ta aksiyadorlik tijorat banklari paydo bo`lgan.
1914-yilga kelib esa 53 ta aksiyadorlik banklari va ularning 778ta filiallari mavjud edi.
1917-yilgi inqilob antijasida barcha kredit tashkilotlari milliylashtirildi va ularning mablag`lari yangi tashkil etilgan Davlat bankiga o`tkazildi, keyinchalik u Rossiya federatsiyasining Xalq bankiga, 1922-yilda esa SSSR Davlat bankiga aylantirildi.
Shundan keyin xususiy tijorat banklari SSSR hududida faqat 1988-yilga kelibgina paydo bo`lishni boshlagan. 1990-yil 13-iyulda SSSR Davlat banki o`rnida yangi tashkil etilgan Rossiya federatsiyasi markaziy banki tashkil etildi.
O'sha paytda SSSRda 1921 yilda qayta tashkil etilgan Rossiya imperiyasi Davlat banki allaqachon mavjud edi. Bank faoliyati sovet respublikalari hududlarida ham amalga oshirilgan. Ammo Ukraina SSR, Belorusiya SSR va Kavkaz orti respublikalarining alohida davlat banklari mavjud emas edi. Bu respublikalarda SSSR Davlat bankining idoralari ochildi.
1923 yilda Rossiya imperiyasi Davlat banki SSSR Davlat bankiga aylantirildi .
1922-1924 yillarda Sovet davlatining mustahkam yagona valyutasini yaratishga qaratilgan pul islohoti o'tkazildi.
1922-yildan boshlab mamlakatda tijorat banklari, jumladan, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarini qisqa muddatli yoki uzoq muddatli kredit bilan ta’minlay oladigan aksiyadorlik banklari (maxsus banklar) va o‘zaro kredit jamiyatlari filiallari tashkil etila boshlandi.
1922-1925 yillarda bir qator ixtisoslashgan banklar: davlat banki, sindikatlar, kooperativlar, xususiy va hatto bir vaqtning o'zida xorijiy aktsiyadorlari bo'lgan va iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va mintaqalarini kreditlash uchun aktsiyadorlik jamiyatlari tuzildi. Mamlakat kooperativ - iste'mol kooperatsiyasini kreditlash uchun, respublika va markaziy qishloq xo‘jaligi banklarida yopilgan qishloq xo‘jaligi kredit jamiyatining aktsiyalari bo‘yicha tashkil etish uchun, xususiy sanoat va savdoni kreditlash uchun, aholining pul jamg'armalarini safarbar qilish uchun omonat kassalari va kreditlash tashkilotlari ochildi. 1923-yil 1-oktabr holatiga koʻra, mamlakatda 17 ta mustaqil bank faoliyat koʻrsatgan boʻlib, butun bank tizimining umumiy kredit qoʻyilmalarida Davlat bankining ulushi 2/3 qismini tashkil etdi. 1926 yil 1 oktyabrga kelib banklar soni 61 taga yetdi.
1920-yillarda tovarlarni sotish bo'yicha operatsiyalar hajmining taxminan 85% ga xizmat qiluvchi tijorat krediti keng qo'llanildi. Banklar xo’jalik tashkilotlarini o’zaro kreditlashni nazorat qilib, buxgalteriya hisobi va garov operatsiyalari yordamida tijorat ssudasining hajmini, uning yo’nalishini, muddatini va foiz stavkasini tartibga solgan. Biroq, undan foydalanish milliy iqtisodiyotda mablag'larni rejadan tashqari qayta taqsimlanishiga olib keldi va bank nazoratini qiyinlashtirdi.
1922 yilda sovet sanoatini aktsiyadorlik asosida kreditlash va moliyalashtirish uchun Sanoat banki tashkil etildi, keyinchalik u Savdo-sanoat banki deb nomlandi. Trestlar, sindikatlar va hatto xususiy shaxslar uning aktsiyadorlari bo'lishdi. O'sha yilning oxirida Shvetsiya kapitali ishtirokida aktsiyadorlik jamiyati shaklida Rossiya tijorat banki paydo bo'ldi. Bu bank eksport-import operatsiyalari va xalqaro hisob-kitoblarni kreditlash operatsiyalarini amalga oshirdi.
1986 yilgacha SSSR bank tizimi 4 komponentni o'z ichiga olgan - Gosbank , Stroybank , Vneshtorgbank va Gostrudsberkassa edi . Qayta qurish islohotlari bank tizimiga ham ta'sir ko'rsatdi. 1987 yil iyun oyida KPSS Markaziy Qo'mitasining yig`ini bo'lib o'tdi va uni takomillashtirish to'g'risida qaror qabul qildi. 1987 yil iyul oyida KPSS Markaziy Komiteti va SSSR Vazirlar Kengashining 821-sonli «Mamlakatda banklar tizimini takomillashtirish va ularning iqtisodiy samaradorligini oshirishga ta'sirini kuchaytirish to'g'risida»gi qarori qabul qilindi.
Banklarni tijorat asosida tashkil etishga 1988 yil 26 mayda qabul qilingan "SSSRda kooperatsiya to'g'risida"gi qonun ruxsat berdi . Kooperativ bankning ustavi SSSR Davlat bankida ro'yxatdan o'tgan bo'lishi kerak. 1988 yil yozining oxirida tijorat banklarini qayta tashkil etish boshlandi. SSSRdagi birinchi tijorat banki 1988 yil avgust oyi oxirida ro'yxatdan o'tgan Chimkent (Qozog'iston SSR)ning "Soyuz-bank"i bo'ldi. Bir necha kundan so'ng, Rossiya hududidan ham birinchi tijorat banki ro`yxatdan o`tdi. Shundan so'ng, SSSR hududida boshqa tijorat banklari paydo bo'la boshladi, ularning ba'zilari bugungi kunda ham faoliyat ko'rsatmoqda.
1988 yilda SSSRda 41 ta tijorat va kooperativ banklari, shu jumladan Rossiya hududidagi 25 ta bank ro'yxatga olindi. 1990 yilda Rossiya tomonidan davlat suvereniteti e'lon qilinishi munosabati bilan SSSR Davlat bankining Rossiya Respublika banki va Rossiyaning ixtisoslashtirilgan banklari Rossiya mulki deb e'lon qilindi. Shuningdek, Rossiyaning Oliy Kengashi 1991 yil 1 yanvargacha avtonom respublikalar, hududlar va viloyatlardagi davlat ulushi bor banklarining barcha muassasalarini tijorat banklariga aylantirish to'g'risida qaror qabul qildi. Shu munosabat bilan 1990 yilning ikkinchi yarmida Rossiyada banklar soni bir necha barobar oshdi. SSSRda umumiy tijorat va kooperativ banklarning soni 1990-yil oxirida 1357 tani tashkil etdi.Natijada 1992-yil 1-yanvar holatiga koʻra faqat Rossiya Federatsiyasida banklar soni 1360 tani tashkil etdi.
Rossiya banki 1990-yil 27-iyunda Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg ) shahrida SSSRning soʻnggi yillarida tijorat banklarini tashkil etish boʻyicha oʻtkazilgan tajribalari natijasida ustav fondiga ega aksiyadorlik tijorat banki sifatida roʻyxatga olingan. Ustav fondi 31 million rublni tashkil etgan. Ulardan 15 millioni KPSS Leningrad viloyat qo'mitasi tomonidan sarmoya qilingan , 13 million - "Rossiya video" davlat ishlab chiqarish-texnik birlashmasi tomonidan moliyalashtirilgan. Bankning boshqa aktsiyadorlari “Rus” sug'urta kompaniyasi va "Digital Transfer" Sovet-Belgiya kompaniyasi edi. Bu bank zamonaviy Rossiyadagi birinchi tijorat banklaridan biri bo'lib, KPSS viloyat qo'mitasi va KGBning mahalliy bo'limining hisob-kitoblari va tashqi iqtisodiy operatsiyalariga xizmat ko'rsatish bilan shug'ullangan.
O'z faoliyatining boshida bank Rossiyaning shimoli-g'arbiy mintaqasiga , xususan, Sankt-Peterburg shahriga xizmat ko'rsatdi, keyin Moskvada ham filial ochildi .
2005 yilda Rossiya bankining moliyaviy yordami bilan 1968 yilda boshlangan " Qizil yelkanlar " umumta'lim maktablari bitiruvchilarining butun shahar bayrami qayta tiklandi . Bugungi kunga kelib, bank bu bayramni tashkil etishda Sankt-Peterburg ma'muriyatining doimiy hamkori hisoblanadi .
2010-yil 2-avgustda yakunlangan " Gazenergoprombank "  AB Rossiya" OAJ bilan qo'shilish shaklida qayta tashkil etilgandan so'ng , bank operatsiyalari geografiyasi yangi mintaqaviy filiallar tumanlari tufayli Belgorod va Kurskdan Perm va Ufagacha kengaytirildi <sup>[11]</sup> .
2014 yil mart oyida Rossiya banki faqat Rossiya ichki bozorida ishlashga qaror qildi.
2014-yil 14-aprelda bankning filiallar tarmog‘i hududlaridan tashqarida Qrim Respublikasida, Simferopol shahrida birinchi vakolatxonasi ochildi. Hozirda Qrim Respublikasi hududida yigirmata bank ofislari faoliyat ko'rsatmoqda.
2014 yilda bank filiallari soni yigirma ikkitaga ko'tarildi (barchasi Rossiya Federatsiyasida joylashgan).
Keyingi o`rganadigan davlatimiz Qozog`iston respublikasi hisoblanadi.
Qozog`iston respublikasi davlatimiz bilan qo`shni hisoblanib ular bilan juda katta yaqinlik aloqalariga egamiz va ular Rossiya federatsiyasi bilan kuchli aloqalari tufayli ularga yaqin siyosat olib boradi. Aynan shu sabablarga ko`ra Qozog`iston ham mustaqil davlatlar hamdo`stligida o`z o`rniga ega davlat hisoblanadi.