l. Tijorat bankining resurslari va ularning tarkibi
Tijorat
banklari, boshqa xo‘jalik subyektlari kabi o‘zining
xo‘jalik va tijorat faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum
miqdorda pul mablag‘lariga, ya’ni resurslariga ega bo‘lishlari
lozim. Iqtisodiyotning rivojlanishida bank resurslarini tashkil
etish muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borishda
birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Buni shunday izohlash
mumkin: iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank
ishida
davlat monopoliyasi tugatiladi, ikki bosqichli bank
tizimining shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy
tomonga o‘zgaradi.
Undan tashqari, uning aktiv operatsiyalari obyekti orqali
aniqlanadigan bank faoliyatining ko‘lami,
ular joylashtiradigan
resurslar hajmi, miqdori, jalb qilingan mablag‘lar summasiga
bog‘lik bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish bo‘yicha
banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi.
Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini
mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda
keltiruvchi optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat.
Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan
passiv operatsiyalar orqali tashkil topadi va bank balansining
passiv qismida yuritiladi. Bank resurslarini
ikki katta guruhga
bo‘lish mumkin. Bular, banklarning o‘z mablag‘lari va jalb
qilingan mablag‘lardir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda
ikkiga bo‘lib qaraladi – bu jalb qilingan depozitlar, boshqa
majburiyatlar va sotib olingan resurlardir. Bu resurslar bankning
aktiv operatsiyalarini
amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank
resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga
joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv opera tsiyalari o‘zaro
chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sa babli passivlarning tarkibi
va xarakteri ko‘p jihatdan banklarning aktiv operat siyalarini
amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. Shu bilan birga resurslar
xarakteriga banklarning kreditlash siyosatin ing o‘zgarishi ham
ta’sir qiladi.
Bank resurlarining asosiy qismini bank mijozlarining
mablag‘lari tashkil etadi. Boshqa kapitallarni
jalb qilish uchun
bank o‘z kapitalining yetarli darajasi miqdorini ko‘rsatishi
lozim.
Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini
qarzga olish bilan bir vaqtning o‘zida bu mablag‘larni o‘z
vaqtida qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi,
shuning uchun ham bank barqaror likvidlikka ega bo‘lishi
kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki
mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib, ular aholining bo‘sh
turgan pul mablag‘larining bankka oqimini ta’minlaydi. Undan
tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali
bo‘lgan holatda mijozlar o‘z mablag‘larini qaytarib olishlariga
ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi.
Resurslar yordamida banklarning
tashkiliy faoliyati amalga
oshiriladi, kreditlar berish salohiyati, to‘lovlar, banklarning
daromadlari vujudga keltiriladi.
Bank resurslarining aylanishini quyidagicha ifodalash
mumkin.