2. Tijorat bankining o‘z mablag‘lari
Bankning o‘z mablag‘lari uning faoliyatining asosini tashkil
qiladi, chunki ular jalb qilayotgan depozitlar, ya’ni real kredit
resurslari hajmini, pirovard natijada aktiv amaliyotlar hajmini
belgilab beradi. Bankning o‘z mablag‘lari tijorat banklarining
faoliyatini boshqaruvchi va ular ustidan nazoratni amalga
oshiruvchi Markaziy bank uchun muhim ma’lumot manbayi
hisoblanadi.
Bankning o‘z mablag‘lariga ustav fondi (kapital), rezerv fondi
va bank foydasi hisobiga tashkil topadigan bank fondlari hamda
yil davomida taqsimlanmagan foyda kiradi. Amaliyotda bank
passivlarining 20 foizi banklarning o‘z mablag‘lariga to‘g‘ri
keladi. Bankning o‘z mablag‘lari ichida asosiy o‘rinni ustav
kapitali egallaydi.
Bankning ustav kapitali – bu bank ishini tashkil qilishning
asosiy tayanch nuqtasi hisoblanadi.
Markaziy bankning me’yoriy talablariga muvofi q bank
kapitali asosiy (birinchi darajali kapital) va qo‘shimcha
(ikkinchi darajali) kapitaldan iborat. Birinchi darajali kapital
hisob-kitob qilingan kapital yig‘indisining 50 foizidan kam
bo‘lmasligi lozim. Tartibga solish funksiyasini asosan, birinchi
darajali kapital bajaradi, chunki u doimiyroq hisoblanadi.
Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab
beradi, investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa, bankning
o‘zi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moliyaviy
barqarorlik darajasini ko‘rsatib beradi.
Bankning tashkil topish shakliga qarab, ustav kapitalining
shakllantirilishi turlicha bo‘ladi. Agar bank aksiyadorlik
jamiyati ko‘rinishida shakllanayotgan bo‘lsa, ustav fondi
aksiyalarining nominal qiymati ko‘rinishida tashkil topadi.
Bunda aksiyalar ochiq obuna qilish yo‘li bilan yoki
ta’sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqatilishi
mumkin.
Agar bank mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida
tuzilgan bo‘lsa, ustav fondi ulushlarga bo‘lingan holda bo‘ladi.
Ularn ing hajmi ta’sis hujjatlari bilan aniqlanadi. Bunda bank
ishtirokchilari
o‘z
ulushlarining
me’yori
chegarasida
majburiyatlarni o‘z zimmalariga oladilar.
Bankning tashkiliy-huquqiy shakliga qaramay, uning ustav
fondi huquqiy va jismoniy shaxslarning to‘lovlari orqali
shakllanadi va ta’sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun
xizmat qiladi. Ustav fondi faqat bank ishtirokchilarining xususiy
mablag‘lari hisobiga tashkil topishi mumkin. Jalb qilingan
kredit, garovga olingan yoki boshqa yo‘llar bilan jalb qilingan
mablag‘lar hisobidan ustav fondini shakllantirishga yo‘l
qo‘yilmaydi. Bankning ustav fondi faqat pul mablag‘lari va
moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin.
Respublika budjeti mablag‘lari, davlat nobudjet fondlari
mablag‘lari va O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va
mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoridagi bo‘sh pul mablag‘lari
va boshqa obyektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida
qatnashmaydi. Qonunda ko‘rsatilgan holatlarda bank ustav
kapitalini
shakllantirish
uchun
budjet
mablag‘laridan
foydalanish mumkin.
Agar aksiyadorlar ustav kapitalini shakllantirishda qarz
mablag‘idan foydalansa, ustav fondiga qo‘shilgan mablag‘
aksiyadorga qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish
uchun bankka qaytariladi.
Tashkil etilayotgan bank kapitalining eng kam miqdori
Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyati
shartlari, biznes-rejada ko‘rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga
qarab bank ustav kapitali miqdoriga qo‘shimcha talablar qo‘yish
mumkin. Ustav fondining minimal miqdori bankning barqaror
faoliyatini ta’minlash uchun o‘rnatiladi.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banki ustav fondining min
imal miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlar oldingi paragrafl
arimizda keltirilgan edi.
Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini
belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi:
–
Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miq-
dori yuzasidan talablarga muvofi qligi;
–
ko‘zda tutilayotgan o‘sishni qo‘llab-quvvatlash darajasi;
Ko‘zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi;
–
muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapitallar kirita
olish qobiliyati va boshqalar.
Faoliyat ko‘rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar
iqtisodiy ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib
markaziy bank tomonidan belgilanadi.
Bank ustav kapitali miqdorining o‘zgarishi va o‘zgarishni
ro‘yxatga olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga
solinadi.
Banklar ustav kapitali minimal miqdorining belgilanishi
banklarni har xil javobgarliklardan saqlash maqsadida
belgilanadi. Chunki bank ustav fondi qancha katta bo‘lsa, uning
resurslari ham shuncha ko‘p bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba bankini ochish
yoki bu yerdagi bank ustav kapitalida ishtirok etish istagini
bildirgan norezident bank ustav kapitali 30 mln. AQSH dollari
ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak.
1
Bankning tashkiliy shakliga qarab, ustav kapitali oshishi
mumkin. Aksiyadorlik jamiyati ko‘rinishidagi tijorat banklari
o‘z ustav kapitalini oshirishlari uchun qo‘shimcha miqdorda
aksiyal ar chiqarishlari va ularni yuridik va jismoniy shaxslar
orasida tarqatishlari mumkin. Qo‘shimcha mablag‘larni jalb
qilishda bu banklarga o‘z qarz majburiyatlari – obligatsiyalar
chiqa rish huquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar to‘la
1
O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami –
T.: „O‘zbekiston“, 2000-y. 245-bet.
to‘lanib bo‘lgach, ustav fondining 20 %dan oshmaydigan
qiymati hajmida chiqarilishi mumkin.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tashkil topgan
banklar
o‘zlarining
ustav
kapitallarini
qo‘shimcha
ishtirokchilarning ulushlarini oshirish orqali ko‘paytirishlari
mumkin.
Har yili har bir bank aksiyadori (ishtirokchisi) o‘zining ustav
kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini
dividend ko‘rinishida oladi.
Dividendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi va
chiqarilishi shartlariga bog‘liq bo‘ladi (oddiy yoki imtiyozli
aksiyalar).
Tijorat banklari aktiv operatsiyalari natijasi bo‘lmish rezerv
fondlar bank yetarli foyda olmagan taqdirda bank obligatsiyalari
bo‘yicha foiz bo‘lib xizmat qiladi. Rezerv fond foydadan
ajratmalar hisobiga shakllanadi.
Rezerv fond bilan bir qatorda tijorat banklarida ishlab
chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondlari foyda hisobiga tashkil
topishi mumkin. Ularni shakllantirish va ishlatish tartibi tijorat
hisob-kitob lari to‘g‘risidagi bank yo‘riqnomalarida belgilanadi.
Bankning mijozlari oldidagi majburiyatlarini ta’minlash –
bank mablag‘larining asosiy funksiyasi bo‘lib hisoblanadi.
Ularga o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni ta’minlovchi
kattalik sifatida qaralishi mumkin. Bank amaliyotida kapital
resurslarni yo‘qotish natijasida zarar ko‘rilganda bank to‘lov
qobiliyatini saqlab qo lish uchun resurslar rezerv bo‘lib
hisoblanadi. Chunki bank kapitali aksiyadorlarga qaytarilmasligi
ham mumkin. Bankning o‘z resurslari miqdori uning faoliyat
ko‘lamiga bog‘liq. Bankning o‘z mablag‘lari uning moddiy
bazasini rivojlantirish manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
Bank amaliyotida o‘z kapitalining netto va brutto turlari
farqlanadi. Bankning o‘z kapitali – brutto – bankning barcha
fondlari
va
balans
bo‘yicha taqsimlanmagan foydasi
yig‘indisiga teng. Bankning o‘z kapitali – netto – bu kapital
bruttodan o‘z mablag‘laridan kapital xarajatlarning oshgan
qismini, yo‘l qo‘yilgan va potensial zararlar, sotib olingan
xususiy aksiyalar va muddati 30 kundan ortiq bo‘lgan debitor
qarzlarni chegirib tashlangandan qolgan summaga teng.
Shunday qilib, kapital – netto mavjud bo‘lgan bank kapitalini
o‘zida aks ettiradi.
Tijorat bankining o‘z kapitali miqdori ko‘pgina omillarga
bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin.
Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘
risidagi qonunga muvofi q, bankning o‘z kapitali hajmi uning
aktiv operatsiyalarini chegaraviy hajmini belgilab beradi.
Shuning uchun ma’lum miqdor mijozlarga xizmat ko‘rsatishga
mo‘ljallangan bank (misol uchun, tarmoq banki) belgilangan
normativlarga rioya qilgan holda, o‘zlik kapitalining shunday
miqdoriga egalik qilishi kerakki, toki u o‘z doimiy mijozlarin
ing asoslangan qarz mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondira
olsin.
Ikkinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan o‘zlik kapitali
miqdorining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Mayda, lekin son
jihatdan ko‘pchilikni yirik kredit oluvchi korxonalarni tashkil
qiluvchi bankda o‘z mablag‘lari nisbatan ko‘p miqdorda kerak
bo‘ladi. Chunki yirik mijozlarga xizmat qiluvchi banklarda
kreditning qaytarilmaslik xavfi katta bo‘ladi.
Uchinchidan, tijorat bankining o‘z kapitali miqdori, uning
aktiv operatsiyalar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Bank olib
borayotgan operatsiyalari katta tavakkalchilik bilan bog‘liq
bo‘lishi, o‘z mablag‘larining nisbatan ko‘p bo‘lishini taqozo
etadi. Bu hol, xususan, innovatsion banklarga tegishlidir. Agar
bankning kredit portfelida minimum ssudalar ko‘pchilikni
tashkil qilsa, bankning mablag‘lari nisbatan kam bo‘lishi
mumkin.
Bankning aktiv operatsiyalari xarakteriga qarab, bank kapitali
va uning turli darajadagi aktivlari o‘rtasida O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy Banki o‘rnatgan normativlari bankning
o‘z kapitali miqdorini aniqlashga bir qancha yo‘nalishlar
belgilab beradi.
Bank kapitali hajmini aniqlayotganda banklar bu mablag‘lar
olinadigan foyda miqdorini aniqlamasligini ham e’tiborga
olishadi. Bu faqatgina, bankning aniq mijozlar doirasiga xizmat
ko‘rsatish imkonini beradi.
To‘rtinchidan, bankning zaruriy xususiy kapital miqdori
kredit resurslari bozorining rivojlanganlik darajasiga va O‘zbek
iston Respublikasi Markaziy banki olib borayotgan pul-kred it
siyo satiga bog‘liq. Rivojlangan bozor sharoitida O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining erkinlashtirilgan kredit siyo s
atini olib borishga yo‘l ochib berishi natijasida tijorat bankin ing
kredit resurslariga talabini qondirish osonlashadi va bankning
zaruriy o‘z mablag‘lari darajasi kamayadi. Yetarli darajada
moliya bozorining rivojlanmaganligi, kredit siyosatin ing
qattiqqo‘lligi banklarning o‘z mablag‘larini doimiy tarzda
oshirishni talab etadi.
Tijorat banklari faoliyatida uning aktivlari va ular bilan
bog‘liq operatsiyalarning risklilik darajasini aniqlash bu
jarayonni boshqarib borishda muhim o‘rin tutadi.
XULOSA
Bank aktivlari tarkibi deyilganda, balans yakuniga nisbatan
har xil sifatdagi aktivlar salmog‘i tushuniladi. Tijorat banklari
aktivlarini asosan to‘rt kategoriyaga bo‘lib o‘rganish mumkin:
bular kassadagi pul mablag‘lari va ularga tenglashtirilgan
mablag‘lar; investitsiya va qimmatli qog‘ozlar; ssudalar; binolar
va asbobuskunalar.
Bank aktivlari – bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga
ega bo‘lgan qiymatliklar: naqd mablag‘lar, qarzga berilgan
mablag‘lar, binolar va asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Bulardan tashqari bankda nomoddiy aktivlar ham mavjud
bo‘lib, bular o‘zlarining moddiy shakliga ega bo‘lmaydilar,
ammo bankning asosiy faoliyatida faol ishtirok etadilar. Bank
aktivlari tarkibining to‘g‘ri belgilab olinishi va ulardan maqsadli
foydalanishi banklarning samarali faoliyat olib borishiga asos
bo‘ladi.
Tijorat banklarining aktivlari o‘ziga xos belgilariga ko‘ra
likvidlik va tavakkalchilik darajasiga hamda daromad
keltirishiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi.
|