Reja: Qadimgi Eron tarixi manbalari va tarixnavisligi Qadimgi Elam Midiya podsholigi (er av. VII-VI asrlar) Abmoniylar Eron davlatining tashkil topishi Ahmoniylar

Ahmoniylar davlatining ijtimoiy va davlat tuzumi
Keyingi podsholik davrida ichki ziddiyatlar, satraplarning o'zboshimchaligi, O'rta Osiyo saklari Misrni ajralib chiqishi yuz berdi. Lekin davlat chegaralari o'zgarmay qolaverdi. Faqat er. av. IV asrda g'ayratli artakserks III er. av. 404-yilda ajralib ketgan Misrni er. av. 343—342-yillarda yangidan bosib oldi. Kichik Osiyodagi yunon shaharlari ustidan yana nazorat tikladi. So'nggi Eron podshosi Doro III jur'atsiz, qo'rqoq er. av. 334—330-yillarda yunon-makedonlar hujumini qaytara olmadi. U Issa yonidagi jangda (er. av. 333-yil) va Gavgamela yonidagi hal qiluvchi ikki jangda Iskandardan yengildi. Doro III yengilgach, Baqtriyaga qochib ketdi va u yerda o'z yaqinlari tomonidan o'ldirildi. Shu bilan ahmoniylar Eroni davlati quladi.
Ahmoniylar davlatiga uzoq bosqinchilik urushlardan so'ng, fors davlati paydo bo'lgunga qadar Kichik Osiyo, Elam, Bobil, Suriya, va Misr kabi o'zining rivojlangan davlat hokimiyatiga ega bo'lgan hududlar kirgan. Bundan tashqari, forslar ko'chmanchi arab va skif qabilalarini bo'ysundiradilar. Ulkan davlat tarkibiga kirgan xalqlar, elat va qabilalar turli bosqichdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda yashaganlar. Ayrim viloyatlar, hududlarda tovar-pul munosabatlari yuqori darajada rivojlangan.
Forsning o'zida yollanib ishlovchi ishchilar «gardash» (fors tilida ) yoki «kurtash» (elam tilida) deb atalgan. Bu ko'p sonli ishchi otryadlari bo'lib, ko'pincha harbiy asirlar, majburiyatni o'tash uchun chiqarilgan jamoachilardan iborat bo'lgan.
Kayxusrav va Kambiz bosib olingan mamlakatlarda hech qanday o'zgarish qilmay, avalgi ichki boshqaruvni saqlab qolganlar, qaram xalqlarga bir qadar o'z-o'zini boshqarav huquqini berganlar. Ammo err. av. 522—521-yillardagi qo'zg'olonlar ahmoniylar davlatini mustahkam emasligini ko'rsatadi. Shu sababli Doro I davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qiladigan qator islohotlar o'tkazadi. Doro I islohotlari, eng avalo, bosib olingan hududlar ustidan nazoratni amalga oshirish va davlat boshqaruvi tuzumini yaratish, soliqlar yig'imini tartibga sollsh va oshirishga xizmat qilgan. Islohotlar bir necha yilda amalga oshiriladi. Bu islohotlarni amalga oshirish natijasida Bobil, Misr va boshqa hududlarda yangi ma'muriy tizim vujudga keladi va ahmoniylar davlatining oxirgi yillarigacha boshqaruv tizimida biror sezilarli o'zgarish yuz bermaydi.
Doro I davlat hududini satrapiya (viloyat, fors tilida kshatriy) deb atalgan ma'muriy soliq okruglariga bo'ladi. Satrapliklar o'z hajmi jihatidan ilgarigi, ilk katta davlatlar, provinsiyalardan katta bo'lgan. Satrapliklar mamlakatning eski davlat va etnografik chegaralariga mos kelgan. Satrapliklar ichida avtonom o'z-o'zini boshqaradigan qabila va shaharlar Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari mavjud bo'lgan. Forslar Finikiya shaharlarining ichki ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular ahmoniylarni oxirigacha qo'llab-quwatlaganlar. Satrapliklar ro'yxati Bexistun va boshqa qadimgi fors yozuvlarida keltirilgan. Ularda 23 mamlakat sanalgan.
Gerodot tarixida yigirma satranlik keltirilgan. Gerodot 20 satraplik tarkibida ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan 70 ta shaharni sanaydi. Gerodot va ahmoniylar yozuvlaridagi farqlarning mavjudligining sababi Satrapliklar soni va chegaralari yangi bosqinchilik urushlari yoki ma'muriy islohotlar natijasida o'zgarib turgan. Fors podsholari muntazam ravishda satrapliklarni bo'lib turganlar, ularai soni oshib, hududlarning hajmi kichraygan. Misol uchun Doro I davrida Kichik Osiyo 4 satraplikka, Doro III davrida 7 satraplikka bo'lingan.
Yangi ma'muriy okruglar boshida satrap (noib)lar turgan. Satrap mansabi ahmoniylar davlati vujudga kelishi bilan mavjud edi. Kayxusrav, Kambiz va Doro I podsholigining birinchi yillarida qaram hududlarda rahbarlik vazifalarini imtiyozli Jtnik guruh forslar qo'lida to'plashni maqsad qilib qo'yganlar. Natrap lavozimiga endilikda qoida sifatida faqat forslar tayinlanadigan bo'ladi. Kayxusrav va Kambiz davrida satrap qo'l ostida fuqarolik va harbiy hokimiyat to'plangan edi. Bu haqida satrap Gobriyning Bobil, Suriya va Yuqori Mesopotamiyadagi bir vaqtni o'zida fuqarolik va harbiy noib vazifasini bajargani to'g'risida aniq ma'lumotlar mavjud. Bundan tashqari, Bexistun yozuvlari ma'lumotlariga ko'ra Doro I hukmronligi davrida satraplar o'z viloyatlarini boshqarish bilan bir qatorda urush vaqtida qo'shinga qo'mondonlik qilganlar. Doro I satrap hokimiyatini kuchayib ketishini oldini olish uchun satrap vazifasini harbiy hokimiyatdan ajratish bilan cheklaydi⁴.
Endilikda satraplar viloyatlarda faqat fuqaro hokimiyatiga ega noibga aylanadilar. Ular o'z viloyatlarida ma'muriyat boshlig'i bo'lib, sud hokimiyatini amalga oshirganlar, viloyat, xo'jalik hayotini, soliqlar yig'imini nazorati ularning qo'lida bo'lgan. Satraplar o'z satrapliklari chegarasida xavfsizlikni ta'minlaganlar va mahalliy amaldorlarning faoliyatini boshqarganlar. Tinchlik vaqtida satraplar qo'l ostida faqat ozgina shaxsiy qo'riqchilar bo'lgan. Viloyatda turgan qo'shinga esa satrapdan mustaqil bo'lgan bevosita podshoga bo'ysungan harbiy boshliq rahbarlik qilgan.
Ammo Doro I davridan so'ng harbiy va fuqarolik hokimiyatini bo'linishiga qat'iy rioya qilinmaydi. Ko'pincha satrap hokimiyatining hajmi ko'pgina omillarga bog'liq bo'lib qoladi. Doro I ning o'g'li Kserks va keyingi podsholar davrida satraplar harbiy boshliqlarga qaram holatda bo'lganlar. Ko'p hollarda satraplarning o'zlari harbiy hokimiyatni ham boshqarganlar. Er.av. IV asrdan boshlab bu odatdagi hoi bo'lib qoladi. Kserks podsholigi davridan ba'zida ikki yoki bir necha satrapliklar bir kishi qo'lida bo'lgan.
Misol uchun shaxzoda Kayxusrav Kichkina Lidiya satrapi bo'lishi bilan birga uning hokimiyati Daskiley va loniya satrapliklarining katta qismni qamrab olgan.
Err. av. IV asr o'rtalarida Kilikiya satrapi Mazey bir vaqtni o'zida Ikki Daryo oralig'i noibi ham bo'lgan. Istilochilik urushlari davrida har bir satrap o'zining viloyatidan qo'shin to'plab, urush harakatlarida ishtirok etishi shart bo'lgan. Misol uchun yunon-makedonlar bilan bo'lgan jang harakatlarida baqtriyaliklar o'z satraplari boshchiligida ishtirok etganlar. Satrap va harbiy boshliqlar markaziy hokimiyatni, podshoning va ayniqsa, uning maxfiy xizmatining doimiy nazorati ostida bo'lganlar. Chunki viloyatlar satraplari doimo mustaqillikka intilishga harakat qilib, ajralib chiqish xavfmi tug'dirganlar.



Davlat boshqaruvi va barcha amaldorlar ustidan oliy nazorat xazorapat deb atalgan mansabdor qo'lida bo'lgan. U bir vaqtni o'zida «o'n ming o'lmas» podsho shaxsiy gvardiyasining boshlig'i bo'lgan. Islohotlar natijasida markaziy podsho kanselariyasi bilan katta byurokratik apparat vujudga kelgan. Davlat boshqaruvi poytaxt Suzada (Elam) bo'lib, podshoning bosh qarorgohi Persepol (Pasargad) bo'lgan. Bobil, Ekbatana, Memfis shaharlari va satrapliklarning markazlarida davlat alfaviti rasmiy tilga aylanadi. Ahrhoniylarning rasmiy yozuvlari Akkad, Elam va qadimgi fors tilida va mixxatning uch turida ko'pincha toshga bitilgan. Davlat apparatida forslar eng muhim harbiy va fuqarolik vazifalarini faqat Fors o'lkasida emas, balki boshqa qaram hududlarda ham egallay boshlaganlar. Shu bilan birga ahmoniylar boshqaruv ishlarida boshqa xalqlar vakillaridan foydalanganlar. Doro I islohotlari agrar sohada katta o'zgarishlarga olib kelgan.
Qaram xalqlarning yerlari tortib olinib, podsho oilasi a'zolariga, fors aslzodalari va amaldorlariga meros qilib beriladi. Bunday yer-mulklar soliqdan ozod qilingan.
Podsho tomonidan alohida xizmat ko'rsatgan qo'shinlarga beriladigan yerlar merosiy bo'lib, soliqdan ozod qilingan. Bunday imtiyozga ega kishilar qaram viloyatlarda sud ishlarini amalga oshirish huquqiga ega bo'lganlar. Yerlarni katta qismi podshoning mulki edi. Podsho yerlari odatda ijaraga berilgan. Bundan tashqari, podshoga yirik sug'orish kanallar qaragan, O'rta Osiyodagi Ak daryosi havzasidagi sug'orish inshootlari Suriyadagi o'rmonlar, Misrdagi Fayum qo'lida baliqchilikdan keladigan daromadlar, konlar, bog' va saroylar podsho ixtiyorida bo'lgan. Bir qism yerlar harbiylarga foydalanishga berilgan. Dastlab harbiylar xizmatda bo'lgan vaqtda bu yerlardan soliq olinmagan. Keyinchalik askar xo'jaliklaridan soliqlar doimiy ravishda olina boshlanadi. Buning ustiga ajratilgan yerlar hajmi yildan-yilga qisqarib borgau va natijada qo'shinning jangovar qobiliyati pasayib ketadi. Shu sababli ahmoniylar er. av. V—IV asrlarda yollanma qo'shinga suyanadigan bo'lganlar. Doro I soliq siyosatini o'zgartiradi. Yangi umumdavlat soliq tizimi shakllantiriladi. Har bir viloyat yer hajmi va hosildorlik darajasiga ko'ra qat'iy belgilangan soliq to'lovini amalga oshirishi shart bo'lgan. Ilk bor ayrim ibodatxonalar o'zlariga qarashli yerlardan soliq to'lashga majbur qilinadi.
Forslarning o'zlari pul to'lovidan ozod bo'lib, natura' to'lovga tortilganlar. Qolgan qaram xalqlar har yili 7740 bobil kumush taianti (232200 kg) miqdorda soliq to'laganlar. Pul-tovar munosabatlarini rivojlanishi pul islohotini o'tkazilishiga sabab bo'ladi. Er. av. 517-yildan so'ng, Doro I butun mamlakat miqyosida yagona pul birligi, fors pul tizimining asosi 8, 4 gr og'irlikdagi tilla tanga darikni joriy qiladi. Tilla tangani faqat podsho zarb qilish huquqiga ega edi.
Darik tarkibida boryo'g'i 3 % qo'shimcha begona qotishma bo'lganligi sababli, u bir necha asr davomida Old Osiyo savdo dunyosida asosiy tilla tanga vazifasini o'tagan. Ahmoniylar davlatida undan tashqari, satraplar tasviri, provinsiyalarda podsho tasviri bilan zarb qilinadigan va qaram shahar va mamlakatlar zarb qiladigan tangalar mavjud bo'lgan. Kundalik muomala vositasi sifatida Kichik Osiyo satrapliklarida zarb qilingan podsho kumush sikli (og'irligi 5,6 gr) xizmat qilgan.
` Soliq to'lovi sifatida yig'ilgan pullar bir necha o'n yillar podsho xazinalarida saqlangan. Faqat ularning bir qismi xarajatlar uchun ishlatilgan. Shu boisdan savdo uchun tanga pul doimo taqchil bo'lgan. Bu hoi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishiga to'sqinlik qiladi va natural xo'jalikni saqlanishiga olib keldi.
Fors podsholigining qudratini asosi fors va midiyaliklar tashkil qilgan jangovar qo'shin belgilagan. Qo'shinnig jangovar qobiliyatini tashkil qilishda fors va midiyaliklardan tashqari O'rta Osiyoning sak jangovar qabilalari, baqtriyaliklar muhim o'rin tutganlar. Saklar asosan imtiyozli otliq qo'shinlarda xizmat qilganlar. Harbiy qal'a, garnizon, tayanch punktlarda odatda oliy harbiy mansabni forslar egallaganlar. Qo'shin otliq va piyoda qismlardan tashldl topgan. Otliq qismlar, zodagonlardan, piyodalar dehqonlardan olingan. Bu ikkala qismlarning uyg'un harakati urushlarda g'alabani qo'lga kiritishga sabab bo'lar edi. Piyoda qo'shining asosiy quroli kamon, suvoriyning qurol-aslahasi temir sovut, jez qalqon va ikki temir nayza bo'lgan. Qo'shinning eng ilg'or qismi o'n ming «o'lmas» askarlarini birinchi mingtasi faqat fors aslzodalari vakillaridan iborat bo'lib, podshoning shaxsiy qo'riqchilari hisoblanganlar. Qolgan qismlari turli fors, elam qabilalaridan to'ldirilgan⁵.
Bosib olingan mamlakatlarda qaram aholining qo'zg'olonlarini bostirish maqsadida qo'shinlar joylashtirilgan. Misr va Bobilda 10—12 ming kishilik qo'shin turgan. Davlat chegaralarida harbiylarga yer berilib harbiy garnizonlar joylashtirilgan.
Bevosita xizmatda bo'lgan harbiylar har oyda mahsulot bilan ish haqi olganlar. Iste'foga chiqqan askar oilasi bilan asosan kichik yer ulushidan kun ko'rgan, savdo va turli hunarlar bilan shug'ullangan.
Eng muhim urash harakatlari davrida har bir qaram xalq ma'lum miqdorda askar yetkazib berish majburiyatini olgan. Doro I davrida forslar dengizda ham yetakchi rol o'ynay boshlaydilar. Dengiz janglari Finikiya, Kipr, Egey orollari va Misr floti yordamida olib borilgan. Matros sifatida saklar, forslar xizmat qilganlar. Ko'pincha flotda rahbarlik vazifalarida misrliklar bo'lgan. Er. av. V asrdan boshlab Fors o'lkasida dehqonlarning iqtisodiy ahvoli yomonlashadi. Dehqonlar harbiy xizmatdan bosh torta boshlaydilar. Bu o'z navbatida fors piyoda qo'shinlarini jangovar qobiliyatini yo'qotishga olib keladi. Endilikda ular yaxshi qurollangan yunon yollanma askarlari bilan almashtirila boshlanadi.
Er. av. VI asr oxirida fors davlatining qudrati eng cho'qqisiga yetdi. Xo'jalik taraqqiyoti, qulay dengiz yo'llari, eski va yangi karvon yo'llarining namunali saqlanishi, pul muomalasining rivojlanishi xalqaro savdoni yanada o'sishiga olib keladi. Fors davlati hududidan bir necha xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan yo'llar o'tgan. Ulardan bin Lidiyadan boshlanib, Kichik Osiyoni kesib o'tib, Bobilgacha borgan. Boshqasi Bobil va Suzadan o'tib Pasargadgacha davom etgan. Bobil va Ekbatanni birlashtirgan savdo yo'li Baqtriya va Hind chegaralarigacha yetadi. Uzunligi 84 km.li kanalni qayta tiklashdi. Mamlakatni turli hududlari o'rtasida savdo aloqalari kuchaygan. Misr Yunonistonga g'alla, polotno eksport qilib, ynigacha bo'lgan 84 kmli kanalni tiklaydi. Mamlakatning turli hududlari orasida sau yerdan vino va zaytun moyi sotib olgan, boshqa viloyatlarni oltin, fil suyagi bilan ta'tninlagan.
Hindistondan oltin, fil suyagi, xushbo'y moylar, Arabistondan oltin, So'g'diyonadan lazurit, serdolik, Xorazmdan feruza chiqarilgan. Bolqondagi yunon shaharlari kulolchilik mahsubf!ari, Bobil g'alla, Kichik Osiyo temir va boshqa rudalarni ishlab chiqaradi. Xalqaro dengiz savdosi fmikiyaliklar qo'lida qoladi.
Qadimgi jamiyatda qullar mehnatidan foydalanish yuqori darajada edi. Qullar oldi-sotdi qilingan va turli ishlarda ishlatilgan. Asir qullar soni juda ko'p edi, fors podsholarining markazlashgan yirik xo'jaliklarida ishlaydigan ishchilar (kurtashlar deb atalgan), boshqa joylardan qul qilib olib kelingan. Kurtashlarning bir qismi davlat fuqarosi deb hisoblangan.