Rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi amudaryo tuman kasb-hunar maktabi

Enter x,y
2.3
 
-5.41 
z= 0.0515 

---

O’zgaruvchilarni ro’yhatini yozish var xizmat maxsus so’zidan keyin 
boshlanadi. Bu yerda o’zgaruvchilarning barchasi albatta ko’rsatilishi shart, 
ularning turlari (tiplari) ham ko’rsatilishi shart. Bizning misolda bu o’zgaruvchi real 
turidir. 
Процедура ва функцияларni yozish bo’limi maxsus ajratilmasa ularning har 
biri o’z dasturiga ega. 
Biz yuqorida ko’rib o’tgan misollarning birida ikkita dastur osti dastur 
qo’llanilgan:
Funksiya prov va protsedura vych. Ulardan har biri asosiy dasturga o’xshagan 
tuzilishga ega bo’lishi va o’z operatorlari va local o’zgaruvchilariga ega bo’lishi 
mumkin.
Operatorlar bo’ilmi begin xizmat so’zi bilan boshlanadi va end so’zi bilan 
tamom qilinadi va oxirida nuqta belgisi qo’yilib – dastur tamom bo’lganligi 
belgisidir. Bu ikkita kalit so’zlar orasiga masalalarni yechishga qo’llanilayotgan 
Object Pascal tilining operatorlari joylashtiriladi. 
Object Pascal tilida turlar ikki xil bo’lishi mumkin: standart turlar va dasturchi 
tomonidan aniqlanadigan turlar. Standart turlar quyidagilarga bo’linadi: butun 
sonlar, haqiqiy sonlar, simvollar, ko’rsatuvchilar, satrlar, mantiqiy o’zgaruvchilar, 
variantlar. Dasturchi turlarni aniqlashda var bo’limidan foydalanishi yoki maxsus 
ajratilgan type bo’limidan foydalanish mumkin. Type rezervlangan so’zdan keyin 
dasturchi tomonidan e’lon qilingan turlar umumiy ko;’rinishda bunday yoziladi: 
=  
Masalan, ilovalarda quyidagilarni e’lon qilish mumkin: 
Type Tcolor = (Red, Blue, Black); 
var color1, color2: Tcolor; 
color1, color2 o’zgaruvchilarni var bo’limiga bevosita joylashtirish ham 
mumkin: 
var: color1, color2: (Red, Blue, Black); 
Bu yozuv oldingi satrdagi yozuv bilan ekvivalent bo’ladi. Standart turlarni type 
bo’limida yozish kerak emas ularni bevosita var bo’limida yozib e’lon qilish 
mumkin. 

---

Object Pascal tilida standart turlarni bunday klassifikatsiyalash mumkin: 

Oddiy
- tartiblangan 
- butun 
- harfiy 
- mantiqiy 
- sanab chiqiladigan 
- cheklangan 
- haqiqiy 

Satrlar 

Strukturalar 

To’plamlar 

massivlar

yozuvlar 

fayllar

sinflar 

interfeyslar 

Ko’rsatkichlar 

Proseduralar

Variant 

Konstantalar 
Object Pascal tilida ikki xil konstantalar mavjud: oddiy va nomlangan.
Oddiy konstantalar – sonlar, harflar (simvollar), satrlar yoki mantiqiy 
qiymatlar. Sonli konstantalar butun yoki kasr, musbat yoki manfiy bo’lishi 
mumkin. Kasr konstantalarda butun qismi kasr kasr qismidan nuqta orqali 
ajratiladi. Manfiy son oldiga minus belgisi qo’yilishi shart, masalan 

---

325 0.0 -627.15 0 
Musbat son oldiga ishorasini qo’yish shart emas. 
Kasr sonlar suzib yuruvchi vergul shaklida yozilishi mumkin. 

ае

n 
Bunda а – son, uning moduli 10dan kichik bo’lishi lozim. 
Е – maxsus simvol; 
n - sonning tartibi; 

- а yoki n ning oldidagi ishorasi. 
Satr ko’rinishidagi konstantalar bittalik qo’shtirnoq ichiga olinishi lozim. 
Masalan, ‘Delphi visual dasturlash muhiti’. Satr yoki simvol ko’rinishidagi 
konstantalar o’zining ichki kodi bilan ham yozilishi mumkin, bunda koddan oldin 

belgisi qo’yiladi, masalan harfiy satr
‘ABCDEFGH’
Quyidagilar bilan ekvivalentdir: 

65

66

67

68

69

70

71

72 
Mantiqiy konstantalar ikkita: true (rost) va false (yolg’on). 
Nomlangan konstantalar yozilish bo’limiga joylashtiriladi va umumiy 
ko’rinishda quyidagicha bo’ladi: 
Const
Prise = 250; 
Name = ‘Петров .П.М; 
Radius = 2.514; 
Nomlangan konstanta konstantalardan tashkil topgan ifoda bilan aniqlanishi 
mumkin.
= ; 
Konstantalar ifodasi oddiy konstantalar, nomlangan konstantalar, amallar 
belgilari va standart funksiyalar qatnashishi mumkin. 

---

Abs, char, Hi, High, Length, Lo, Low, Odd, Ord, Pred, Round, SizeOf, Succ, 
Swap, Trunc va hokazo funksiyalar.
Masalan: 
Сonst 
Nalog = 300*0.2 
Name = ‘Алексей’ + ‘ Петрович’; 
Gamma = abs(1.18*1.5); 
Konstantalarning qiymatlari kompilyatsiya davrida hisoblanadi, dasturni 
bajarish jarayonida esa konstantalar tayyor hisoblangan qiymatlaridan 
foydalaniladi. Tipiklashtirilgan konstantalar dastur jarayonida qiymatlari 
o’zgarishi ham mumkin. Tipiklashtirilgan konstantalar quyidagicha aniqlanadi: 
: = ; 
Masalan: 
Const 
A:integer = 6; 
S: real = 18.263 – trunc(18.263); 
Tipiklashtirilgan konstantalar qiymati faqat bitta shart bilan o’zgarishi 
mumkinki, kompilyatorning {$J+} direktivasi bajarilgan bo’lishi lozim. 
O’zgaruvchilar. 
O’zgaruvchilar – dastur elementi bo’lib, dastur bajarilishi jarayonida o’z 
qiymatlarini o’zgartirib turishadi. Har bir o’zgaruvchi uchun kompyuter 
xotirasida, o’zgaruvchi turi bilan bog’liq ravishda joy ajratiladi. Dastur matnida 
uchrab qoluvchi har bir o’zgaruvchilarni yozib qo’yish bo’limida ko’rsatilishi 
kerak.
:; 
O’zgaruvchi nomi bo’lib, har qanday identifikator xizmat qilishi mumkinki, u 
harf bilan boshlangan bo’lib, tarkibida lotin alfaviti harflari, raqamlari bo’lishi 
mumkin. 
Object Pascalda katta yoki kichik harflar farqlanmaydi. O’zgaruvchilarni 
aniqlashni var rezervlangan so’zidan boshlab yozish mumkin: 
Var
X: real; 
I:integer; 
C:char; 
H:Boolean; 

---

Agar dasturda bir necha bir xil turdagi o’zgaruvchilar qatnashsa, ularni 
birlashtirib yozish mumkin.
Var 
Summa, x, y: real; 
I,j,k: integer; 
St1, st2: string; 
O’zgaruvchilkar local va global bo’lishi mumkin. Var so’zidan keyin e’lon 
qilingan o’zgaruvchilar global deyiladi. Protsedura, funksiyalarda e’lon qilingan 
o’zgaruvchilar local o’zgaruvchilar deyiladi. Local o’zgaruvchilarni 
inisializatsiya qilinmaydi.
Amallar va operandlar. Ifodalar 
Object Pascal tilida quyidagi amallar bor:
@, not, ^,*,/, div, mod, and, shl, shr, as, +, -, or, xor, =, 
>, <, <>, <=, >=, in, is. 
Amallar berilganlar ustidan bajariladigan amallarni bildiradi. Masalan, ifodada 
amallar yordamida operandlar ustida harakat bajariladi.
x + y
x va y – operandlar, «+» amal. Amalni binary deb aytamiz agar u ikkita 
operandga ham tegishli bo’lsa, unar amal deyiladi u agar faqat bitta operandga 
tegishli bo’lsa.
Binar arifmetik amallar: 
+ - qo’shish butun operandlar butun natija
- -ayirish butun operandlar butun natija 
Bironta haqiqiy bo’lsa haqiqiy natija 
* ko’paytirish - | - - | - 
/ bo’lish - | - - | - 
div butun sonni bo’lish butun butun
mod butun sonni butun butun 
bo’lish qoldig’i 
Unar arifmetik amallar
+ ishora ayniyligi butun yoki haqiqiy operand bilan bir xil bo’ladi 
- ishorani rad qilish - | - - | - 
Ifodalar amallar va operandlardan tashkil topgan bo’ladi. Eng oddiy holda ifoda 
bitta binary yoki unar amaldan tashkil topishi mumkin. Binar amallarda 

---

algebraic ko’rinishda bo’ladi. Masalan, а+b. Unar operatsiyalarda amal operand 
oldida qatnashib keladi, masalan: -b.