Frg'ona
shakllarida yozgan. Joy nomlarini yozishda, ayniqsa, u qadar mashhur
bo'lmagan geografik nomlarni xatga tushurishda muayyan qonun-qoidalarga amal
qilinmas, ko'pgina hollarda har bir xattot o'z bilganicha yozar edi. Buning ustiga
topommlarning mahalliy talaffuz shakli inobatga olinmas edi:
Qo'qon-Xo'qand,
Xuvaknd, Jizzax – Dzak, Zarafshon –
Zrfshon, Toshkent – Toshknd, Nayman –
Nyman, Quva – Qubo, Tuyamo’yin – Tva buyni
yoki
fuyamuin
holida yozilar edi.
«Arab yozuvi tufayli, – degan edi akademik V.V.Bartold shaharlarning va
boshqa obyektlaming nomlari tanib bo'lmaydigan darajada o'zgarib ketadi».
Gap shundaki, sho'rolar davrida (1923 yilda) isloh qilinmasdan oldin bu
yozuvda
ch
bilan
k
bilan
g, o’
bilan
u
va
v, ye
bilan
e
va hatto
i
tovushlari bir xil
harflar bilan ifoda etilar edi. Shunday qilib, geografik nomlarning yozma shakllari
ularning talaffuz o'zgachaliklarini tola aks ettira olmas edi.
Arab
yozuviga
ko'proq
to'xtashimizning
sababi
shundaki,
tarixiy
toponimlarning ko'pchiligi, arab grafikasida yozilgan edi.
Lotin grafikasiga, keyinroq esa rus alifbosiga o'tilishi bilan ahvol o'zgardi: yer-
suv nomlarining yozma shakli ularning talaffuziga yaqinlashdi.
Shunga qaramasdan, geografik, nomlarning, xususan, yirik obyektlar
nomlarining yozma shakli ko'proq tarixiy an'ana mahsuli bo'lib, mahalliy talaffuzdan
hamon yiroqdir. Masalan, andijonliklar o'z shahrini
Anjan,
namanganliklar
Nomongon,
farg'onaliklar –
Parg'ona,
toshkentliklar –
Toshkand,
nukusliklar –
No'kis,
termizliklar –
Tirmiz,
hazoraspliklar –
Hazaras
deyishadi va hokazo. Bu bejiz
emas, albatta. Mahalliy talaffuz zamirida qandaydir tarixiy haqiqat, qonuniyat yotadi.
Yana shuni ham eslatib o'tish kerakki, an'ana shaklini olmagan kichik obyektlar
nomlarining mahalliy talaffuz shakli ularning imlosi uchun asos hisoblanishi kerak.
Ko'pgina geografik nomlarning o'zbek tilida hozirgi yozilishi tarixiy shakldan
farq qiladi. Masalan,
Jizzax
shahri arab yozuvi bekor qilingunga qadar
Dizak
deb
(to'g'risi ham
Diz-ak
«qo'rg'oncha», «qasrcha», «qal'acha»), Xorazm esa
Xuvarazm
deb, Qo'qon yuqorida aytilgandek
Huqand, Xuvaqand
shaklida, Sho'rchi, esa
Sho'rja,
G'uzor shahri nomi
Huzor,
Chotqol tog'lari nomi
Jidg'ol,
So'qoq qishlog'i va tog'i
So'xox
shaklida yozib kelingan va hokazo.
Bekobod shahri qadimda
Begovot
deb yozilar edi. Begovot nomli qishloqlar
O'zbekistonda bir nechta bo'lgan. Hozirgi o'zbek adabiy tilida
bek
shaklida talaffuz
qilinadigan so'zning to'g'risida asli
beg
bo'lgan, Mahmud Qoshg'ariyning «Devonu
lug'otit turk»asarida, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asarida bu so'z
Dostları ilə paylaş: |