S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
| beg
shaklida yozilgan. Akademik V.V. Bartold ham bu so'zni beg shaklida yozish va talaffuz qilish to'g'riroq deb yozadi. Bu kabi misollar toponimlaming hozirgi o'zbekcha yozilishi mukammal emasligini ko'rsatadi. Demak, toponimlaming turli davrlardagi o'zbekcha yozma shakllari bir-biridan ozmi-ko'pmi farq qiladi. Masalan, arab yozuvidagi manbalarda, jumladan, Xudoyorxon arxivida hozirgi Buvayda qishlog'i – Bibi Ubayda (hijjalab o'qiganda Bibi Abida), Marg'ilon shahri – Marg'inon (harfma-harf o'qilganda Marg'non), Yozyovon – Yoziyobon, Laylakxona – Laklakxona, Yaypan – lyfon, Baliqchi – Bliqchi, Nayman – Niyman-Nmin yozilgan (Nayman qishlog'i va qabilasi Farg'ona vodiysida Neyman shaklida talaffuz etilishini eslang). Respublikamizdagi joy nomlarining hozirgi imlosi ularning an'anaviy shakliga, ba'zan asliyatiga, mahalliy talaffuziga yaqin bo'lsa ham, hamon ularning imlosi uzil- kesil tartibga solingan deb bo'lmaydi. Shunday qilib, geografik nomlarning ruscha yozilish shakli u yoqda tursin, milliy, o'zbekcha yozilishi ham talaffuzidan jiddiy farq qilardi. Buning asosiy sabablaridan bin shundaki, topografik xaritalar, geografik xaritalar ham, ulardagi boshqa yozuvlar bilan bir qatorda geografik nomlar ham, aholi punktlari ro'yxati kabi ma’lumotlar odatda ko'pincha o'zbek tilini yaxshi bilmaydigan kishllar tomonidan rus tilida to'ldirilar edi. Keyinchalik zaruriyat tug'ilgan paytda ro'yxat o'zbekchaga «tarjima» qilinar edi. Oqibatda mahalliy sharoit hisobga olinmasdan ko'plab xatolarga yo'l qo'yilgan. Turkiy
tillar, jumladan, o'zbek tili
tarixiy fonetikasining muhim muammolaridan biri shu tillar uchun xarakterli bo'lmagan tovushlar (fonemalar) ning o'zaro munosabatidir. Bu o'rinda birinchi galda sug'dcha toponimlar tarkibida tez-tez uchraydigan tovushlar – tishlar orasidan sirg'alib chiqadigan s tovushi bilan bogiiq. Hozirgi vaqtda
(kand) shaklida uchraydigan formant sug'd tilida kens (kans)
tarzida talaffuz qilingan va «uy», «qishloq» ma'nolarini anglatgan. Aksari shahar, qishloq nomlari tarkibida keladigan bu qo'shimcha arabcha-forscha manbalarda arab grafikasida
deb yozilgan. Arabella se tovushi sug'd tilidagi 5 tovushiga aynan to'g'ri keladi (so'z oxiridagi harf
Yuqorida aytilganidek, ana shunday sug'dcha toponimlar turkiy xalqlar yashaydigan o'lkalarda
(ket),
kent (kant, kand) shakllarida o'zlashgan. Biroq bu leksema oxiridagi tovush turdosh otlar taikibidagi
yoki y, shuningdek, t yoki
s tovushiga aylangan. Masalan, «oila boshlig'i», «qishloq oqsoqoli», «qabila boshlig'i», «davlat boshlig'i» ma'nolaridagi tojikcha-o'zbekcha leksema
katxudo (sug'dchasi kasxudo, «uyning xo'jayini») yoki «uy bekasi» ma'nosidagi
(sug'dcha shakli kasbonu) so'zlarini eslang. O'zbek tilida
(«uyda ishlab berish») degan so'zlar bor. Bu so'zlar ham sug'dcha
unsurining o'zgargan shaklidir. Qiyoslang: lotinchadan kas «kulba», «qishloq uyi», «xutor» fransuzcha
«kulba», italyancha kasa – «uy», «bino», «oila»» «ro’zg'or», dastlab «uy», «oila», «qabila» keyinchalik, ―qala‖, «qishloq» ma'nolarini bildirgan, qadimiy eroncha (parfyancha) misan (bunda
s tovushi tishlar orasida sirg'alib chiqadi) so'zi ham xuddi shunday fonetik o'zgarishirga uchragan. Endilikda bu atama mitan, meton kabi ko'pgina toponimlar tarkibida uchraydi. Z, d, j, t, y tovushining o'zaro almashishi va munosabati ham toponimda katta ahamiyatga ega. Masalan,
Yoki afsonaviy payg'ambar nomi
bir qancha shevalarda Xidir shaklida talaffuz etiladi. Xidirota, Xidireli, Xidirsho nomli qishloqlarning nomlari ham shu so'zdan olingan. Dizak nomining Jizzax shaklini olishi ham ana shu qonuniyat mahsulidir. Shuni aytish kerakki, joylarga nom qo'yishda xalq ijodi va jonli til katta rol o'ynaydi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, geografik nomlarda shevaning izlari sezilarli darajada saqlanib qolgan. Tojikcha «yangi ariq» ma'jiosidagi
toponimi bir joyda Jeynav yoki
Jenov shakllarida uchraydi. Yoki ikki suv qo'shilgan joyi tojikchasiga
deyiladi. Bu toponim bir joyda Duob, boshqa joyda Duoba, uchinchi bir xil yerda Dug'oba yoki
Duvova tarzida talaffuz qilinadi. Bu kabi xilma- xilliklarni bartaraf qilish oson emas. Arabcha
shayx so'zi (aynan «keksa», «oqsoqol») islom mamlakatlarida ulamolar, ruhoniylarni bildirgan. O'rta Osiyoda
deganda ko'proq muqaddas mozorlarda va qabristoalarda sadaqa va nazr-niyoz hisobiga kun ko'radigan ruhonlylar nazarda tutilgan. O'zbekiston hududida bu so'z
shakllarida toponimlar hosil qilgan. Shu bilan birga o'zbeklar, turkmanlar tarkibida
nomli
qavm Ham bo'lgan. Bu qavm vakillari o'zlarini ulamo shayxlar, xo'jalar, sayyidlarning avlodlari deb bilishgan. Arabcha
(«lashkarboshi», «amru farmon beruvchi») O'rta Osiyoda mir shaklini olgan. Bu o'z ma'nosidan tashqari O'zbekistonda ijtimoiy guruhni, Turkmanistonda kichik bir urug'ni bildirgan va bevosita yoki kishi ismlari orqali amir va mir shakllarida bir qancha toponiitttaftla uchraydi. Tall atamasi arab tilida «tepalik» degan so'z. O'rta Osiyoda, jumladan, O'zbekistonda, xususan, Zarafshon vodiysida
shakllarida ko'plab toponimlar hosil qilgan
va hokazo). Tal yoki
tol deganda tepalik, qo'rg'ontepa, mozorqo'rg'on tushuniladi. Arabcha
robot (ash ribot) deganda dastlab harbiy istehkomlar tushunilgan. O'rta Osiyoda ikki shahar tashqarisidagi shahar
deyilgan (Aslida raboz – zot harfi bilan yozilgan. Keyinchalik bu ikki so'z birlashib ko'proq karvonsaroylarni bildirgan.
kabi toponimlar Robot, Robod, Ravot shakllarida uchraydi. Turbat (arabcha – «qabr») toponimining turvat shakli ham uchraydi. Bu misollar ana shu arabcha atama bilan va tol daraxti nomi bilan atalgan tarixiy toponimlarni farqlash oson emasligini ko'rsatadi.
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|