S. Y. Is kamov

0 ‘zlashtirish uchun savollar
1. Omixta yem qanday donlardan tayyorlanadi?
2. Omixta yem turlari va ulaming afzalliklarini tushuntirib bering.
3. Briketlash deganda nimani tushunasiz?
4. Omixta yemlar qanday boyitiladi?
58-ish. Omixta yemni saqlash
Darsning maqsadi: 
talabalami omixta yemni saqlash texno­
logiyasi bilan tanishtirish.
Omixta yem tarkibida turli xil moddalaming bolishi uni 
saqlashni bkmuncha qiyinlashtiradi. Bunda omixta yem tarkibidagi 
har bir moddaning va moddalar birikmasidagi o'zgarishlami hisobga 
olish lozim.
Ishlash 
tartibi: 
omixta yemni saqlashda undagi asosiy ozuqa 
moddalaming kamayib ketmasligiga va uning oziqlik qimmatini 
belgilovchi xususiyatlarini yo‘qotmasligiga asosiy e’tibor berilishi 
lozim. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, omixta yemni saqlash 
mobaynida uning oziqlik qimmati oshmaydi, aksincha uni uzoq vaqt 
saqlash yoki saqlash tartibini buzish uning oziqlik qimmatining 
pasayishiga olib keladi.
Omixta yemni uzoq vaqt saqlashga bir qator omillar ta’sir 
ko'rsatadi. Boshlang‘ich xom ashyoning sifati va uning saqlashga 
moyilligi, yemning retsepturasi va tayyorlash texnologiyasi, tuzilishi, 
nam miqdori kabilar omixta yemning saqlanuvchanligini belgilovchi 
asosiy omillardan hisoblanadi.
Omixta yemning saqlanuvchanligi uning kimyoviy tarkibi ga ham 
bog‘liq. Omixta yem tarkibida namni o‘ziga tezda shimib oladigan Г 
moddalar ko‘p bo‘lganda uni uzoq vaqt saqlab bolmaydi. Ayniqsa, 
omixta yemlami ozuqa holda saqlanganda bu jarayon juda teiz o'tadi 
va uning oziqlik qimmati pasayib ketadi. Namni o'ziga shimib olish 
xususiyati yemning g'ovakltgiga hamda tuzilishiga bog‘liq.
Omixta yemni saqlashda havoning harorati muhim ahamiyatga

---

ega. Havo harorati past va namligi kritik namlikdan past bolgan 
sharoitda omixta yemni uzoq vaqt sifatini buzmasdan saqlasa boladi. 
Havo harorati (5 dan 20°S gacha o'zgarishida) va namligiga (10 dart 
18% gacha o‘zgarishda) bogliq holda omixta yemni 4 dan 120 
kungacha saqlash mumkin, Havo haroratining kolarilishi bilaa 
omixta yemning sifatiga salbiy ta’sir kolsatuvchi bir qator 
mikroorganizmlar va zararkunandalar pay do boladi. Shuningdek, 
omixta yemda boladigan oksidi anish jarayonlari ham havo harorati 
kolarilishi bilan ancha faollashadi. Pirovard natijada yem tarkibida 
oqsil kamayib ketib, ammiakli azot, ammiak va uchuvchan azotli 
birikmalar paydo boladi.
Omixta yemda turli xil mikroorganizmlami paydo qiladigan 
namlik 
kritik namlik
deb yuritiladi. Don mahsulotlarini saqlashda bu 
atama boshqa ma’noni anglatadi. Turli xil omixta yemlarning kritik 
namligi turlicha. Suyak uni uchun kritik namlik 8,7%, beda uni uchun 
14,9%, chigit shroti uchun 12,8%, chigit sheluxasi uchun 11,5% ni 
tashkil qiladi. Umuman, omixta yemlar uchun kritik namlik 10 dan 
14,5% gacha boladi. Bu kolsatkich omixta yemning mineral 
qo‘shilmalari - tuz, karbamid va boshqalar uchun taalluqli emas.
Omixta yemlarni uzoq vaqt saqlashda ulami donador qilib, 
boyitish va briketlash muhimdir. Bunda yem tarkibidagi ozuqa mod­
dalar tabiiy holatdagiga nisbatan sochilma va donador, tolaroq va 
yaxsbiroq saqlanadi. Dalada quritib jamg‘arilgan pichanda 47-53% 
ozuqa birligi va 29-53% hazm boladigan protein saqianib qoladi. 
Yem-xashak granulalanganda esa ozuqa moddalarning 3,13-3,22% i 
va karotinning 22-63% i nobud boladi. Granulalar 12 oy saqlanganda 
tarkibidagi ozuqa birliklarining nobud bolishi 5-8% dan oshmaydi, 
holbuki sochilma holda saqlanganda uning 30% ga yaqin qismi nobud 
boladi. Karotinning nobud bolishi sochilma holatda 80-85% ga 
boradi, donador qilinganda esa u keskixi kamayadi. Granulalangan va 
briketlangan ozuqalami saqlash uchun kamroq joy kerak boladi. 
Ulami tashish va mollarga yedirish osonlashadi, tarkibidagi ozuqa 
moddalar yaxshi va nobud bolm ay saqlanadi.
Omixta yemlar asosan granulaiash jarayonida 80-90°S da ish- 
lanadi, bunday haroratda ko‘pgina mikroorganizmlar nobud boladi. 
Natijada tayyor mahsulotning saqlanuvchanligi keskin oshadi. Omixta 
yemda asosan don mahsulotlarida boladigan mikroorganizmlar 
boladi. Lekin omixta yemda don mahsulotlariga qaraganda

---

mikroorganizmlar mahsulot birligiga ancha ko‘p bo'ladi. Omixta 
yemlar asosan bakteriyalar (ko'pmcha Ye. 
herbicola)
va mog'or 
zamburug‘larining (asosan 
Alternaria, Sladosporium
va b.) yashashi 
uchun qulay muhit hisoblanadi. Kritik namlikda va qulay haroratda 
(10-20°S dan yuqori) mog'or zamburug'lari uchun qulay sharoit 
yaratiladi, natijada ko'p issiqlik ajralib chiqadi va yem o‘z-o‘zidan 
qiziy boshlaydi. Omixta yemlaming g'ovakligi katta bo'lganligi 
uchun (50-58%) ko'pincha aerob zamburug'lar rivojlanadi.
Omixta yemlaming issiqlik va harorat o'tkazuvchanlik xususiyati 
past bo'lganligi sababli ulaming o'z-o'zidan qizishi ancha tez sodir 
bo'ladi. Bunda harorat 35-50°S va undan yuqori bo'ladi. Omixta 
yemlarda o'z-o'zidan qizish natijasida protein, xom moy, karotin va 
boshqa moddalar keskin kamayib, uning ozuqalik qimmati pasayadi. 
Shuningdek, yem tarkibida bir qator zaharh moddalar (ammiak va 
boshqalar) hosil bo'ladi.
Omixta yemlaming o'z-o'zidan qizishi va buzilishida don 
mahsulotlarining zararkunandalari, turli xil hasharotlar va kanalar 
muliim rol o'ynaydi. Donda uchraydigan hamma hasharotlar omixta 
yemlarda ham uchraydi. Ular hatto namhk juda past bo'lganda ham 
uchraydi. Omixta yemlami turli xil hasharotlardan saqlashning amaliy 
kurash vositalaridan asosiysi ulami past haroratda (5-d0°S dari past) 
saqlash dir.
Umuman, omixta yemlarda hasharotlar juda jadal ravishda 
ko'payadi, saqlashning dastlabki 2-3 oyi ichida hasharotlar 40-60 
baravarga ko'payib umumiy massani 28% gacha kamayishiga olib 
keladi.
Omixta yemni uzoq vaqt saqlashda uning bir qator xususiyatlarini 
hisobga olish lozim. Aks xolda u oz vaqt ichida butunlay buzilishi 
mumkin. Omixta yemlar va ulami tayyorlashda ishlatiladigan tarkibiy 
qismlar uyum holda va turli qoplarda saqlanadi. Omixta yemlami 
polietilen qoplarda va kraft qoplarda saqlash uning ozuqalik 
qimmatini va undagi karotinning yaxshi saqlanishini ta’minlaydi (43- 
jadval).
Donadorlangan va briketlantan omixta yemlami saqlash ham 
ancha qulayliklarga ega. To'kiluvchan omixta yemlaming hajm 
og'irligi uning tarkibiga qarab 480 dan 680 1 g, donadorlanganda esa 
600-660 1. g bo'ladi. Shu sababli donadorlangan omixta yemlar 
tashishda va saqlashda kam joyni egallaydi. Donadorlangan omixta

---

yemlaming to‘kiluvchanligi ham yuqori boladi. Sochiluvchan omixta 
yemlaming tabiiy qiyalik burchagi 40-40°, donador qilingan 
yemlamiki esa 33-38° boladi.
43-jadval