Sadə riyazi təsəvvürlərin formalaşması metodikası

3 dairəsində saymanın öyrədilməsi. Saymanın öyrədilməsi uşaqlara həmin fəaliyyətin məqsədini başa düşməkdə (əşyaları ancaq saymaqla nə qədər? Sualına cavab vermək olar) və ona bu vasitələrə yiyələnməyə kömək etməlidir: sayların adlarını sıra ilə demək və onların hər birini çoxluğun elementinə uyğun qoymaq. Üç yaşlı uşaq üçün bu fəaliyyətin hər iki tərəfini eyni vaxtda mənimsəmək çətindir.Ona görə də orta yaşlılar qrupunda saymanın öyrədilməsini iki mərhələdə aparmaq məsləhətdir.

Birinci mərhələdə iki çoxluğun sayca tərkibinin müqayisəsi əsasında uşaqlara həmin fəaliyyətin məqsədini (yekun ədədi tapmaq) açırlar. Uşaqlara 1 və 2, 2 və 3 elementi olan çoxluqları fərqləndirməyi və tərbiyəçinin saymağı əsasında yekun ədədi deməyi öyrədirlər. Belə “əməkdaşlıq” ilk iki məşğələdə həyata keçirilir.

İki paralel sırada , bir-birinin altında yerləşdirilmiş iki əşyalar qrupunu müqayisə edərək, uşaqlar görürlər ki, hansı qrupda çox (az) əşya vardır, yaxud hər ikisində bərabərdir. Onlar sayların bu fərqini sözlərlə ifadə edərək əmin olurlar ki, qrupda əşyaların sayı bərabərdir, onların miqdarı eyni sözlə ifadə edilir (2 qırmizi dairə və 2 göy dairə), bir əşya əlavə etdik onlar çox oldu, qrup yeni sözlərlə ifadə olundu. Uşaqlar dərk etməyə başlayırlar ki, hər bir ədəd müəyyən miqdarda əşyanın sayını ifadə edir və tədriclə ədədlər arasındakı əlaqələri mənimsəyirlər. (2>3, 3<2)

Birində o birindən bir dənə çox əşya olan iki toplunun müqayisəsini təşkil etməklə, tərbiyəçi əşyaları sayır və uşaqların diqqətini yekun ədədə cəlb edir. O, əvvəlcə əşyalardan hansının çox (az) olduğunu, sonra isə hansı ədədin böyük, hansının kiçik olduğunu müəyyənləşdirir. Böyükdür, kiçikdir münasıbətləri həmişə bir-birilə əlaqədə nəzərdən keçirilir.

İşin gedişində daima qeyd edilir ki, cəmi neçə əşya olduğunu bilməkdən ötrü, onları saymaq lazımdır.Uşaqların diqqətini yekun ədədə yönəltməklə tərbiyəçi onun adını ümumiləşdirici jestlə müşayət edir. Əşyalar toplusunun və ədədlərin müqayisəsinin uşaqların nitqində əks olunmasına böyük diqqət verilir. (“Matryoşkalar xoruzlardan çoxdur. Xoruzlar matryoşkalardan azdır. 2 böyükdür, 1 isə kiçikdir, 2 1-dən böyükdür, 1 2-dən kiçikdir”).

İkinci mərhələdə uşaqlar sayma əməliyyatına yiyələnirlər.1 və 2, 2 və 3 əşyadan ibarət çoxluqları fərqləndirməyi və neçə? Sualına cavab verməyi öyrəndikdən sonra 3 dairəsində əşyaları saymağı öyrətmək olar.

İlk məşğələlərdən saymanın öyrədilməsi elə qurulmalıdır ki, uşaqlar hər sonra gələn (əvvəl gələn) ədədin necə əmələ gəldiyini, yəni natural sıranın qurulmasının ümumi prinsipini başa düşsünlər. Buna görə hər sonra gələn ədədin əmələ gəlməsi əvvəl gələn ədədin necə əmələ gəlməsini təkrar etməyi tələb edir.

Ardıcıl 2-3 ədədinin müqayisəsi istənilən natural ədədin özünün “qonşusundan” ya böyük, ya da kiçik olmasını uşaqlara göstərməyə imkan verir, əlbəttə ki, vahiddən başqa, çünki ondan kiçik heç bir natural ədəd yoxdur. Sonralar uşaqlar bu əsasda “böyükdür”, “kiçikdir”anlayışlarının nisbiliyini başa düşəcəklər.

Onlar əşya çoxluqlarını müstəqil olaraq dəyişdirməyi öyrənməlidirlər. Məs. Nə etmək lazımdır ki, əşyalar bərabər olsun, 2 əşya əvəzinə 3 əşya olsun və s.şəklində məsələləri həll etməlidirlər.

Orta yaş qrupunda sayma vərdişləri diqqətlə öyrənilməlidir. Tərbiyəçi dəfələrlə sayma priyomlarını göstərir və izah edir, uşaqları əşyaları sağ əl ilə soldan sağa saymağa, sayma prosesində əli ilə toxunmaqla əşyaları sıra ilə göstərməyə, axırıncı sayı deyib ümumiləşdirici jest göstərməyə, əlini əşyalar qrupu dövrəsində gəzdirməyə alışdırır.

Sayma vərdişlərini möhkəmləndirmək üçün büyük miqdarda çalışmalardan istifadə olunur. Müstəqil saymaqdan ötrü zəmin yaratmaq üçün ilk növbədə məşğələnin şəraiti, say materialları dəyişilir, kollektiv işi uşaqların vəsaitlərlə müstəqil işi ilə növbələşdirirlər, rəngarəng iş üsullarından istifadə etməklə, uşaqlarda nəinki ancaq əşyaları sayma bacarığını möhkəmləndirən, həm də onlarda forma, ölçü, məkana bələdlik anlayışını inkişaf etdirən müxtəlif oyun-çalışmalardan istifadə edilir.

Uşaqlar əşyaların sayını öyrəndikdən sonra onlara əşyaları sayıb, müəyyən sayda əşyadan təşkil olunmuş müstəqil qrup düzəltməyi öyrədirlər.Çox vaxt uşaqlar saymağa başlarkən, məs. əllərinə hər hansı əşyanı götürüb 1 sayını deyir, onu yerə qoyanda isə 2 deyir. Tərbiyəçi uşağa iş üsulunu izah edərək deyir ki, əşyanı götürərkən deyil, yerə qoyarkən sayı söyləmək lazımdır. İlk çalışmaları yerinə yetirərkən uşaqlara nümunə (üzərində dairə və ya əşya şəkilləri olan kartlar) verilir. Uşaq nümunəyə görə kartoçkadakı dairələr qədər oyuncaqlar sayıb ayırır.Kartoçka işin nəticələrinə nəzarət vasitəsidir.Uşaqlar dairələri ürəklərində sayırlar. Əşya toplularının tənləşdirilməsinə aid çalışmalar xüsusilə faydalıdır, məs., “o qədər palto sayıb gətir ki, gəlinciklərin hamısına çatsın” . Uşaq oyuncaqları sayır və tələb olunan qədərini gətirir. Həmin çalışmalar saymanın əhəmiyyətini göstərməyə imkan verir.

Üçüncü məşğələdə uşaqlar deyilən ədədə görə əşyaları sayıb ayırmağı öyrənirlər (3 dovşan sayıb gətir).Tərbiyəçi daima onlara ədədi yadda saxlamağı xəbərdar edir. Uşaqlar bir qrup təşkil edilməsinə aid çalışmalardan dərhal iki qrup təşkil edilməsinə, iki ədədin yada saxlanmasına keçirlər (“2 dovşan və 3 kök gətir”). Belə tapşırıqlar verməklə natural sırada qonşu ədədlərin adını deyirlər. Bu eyni vaxtda uşaqları ədədləri müqayisə etməkdə çalışdırmağa imkan verir.

Uşaqlara nəinki müəyyən sayda əşyaları sayıb ayırmağı, həm də onları müəyyən yerdə, məs., üst və yaxud alt rəfdə qoymağı, stol üstündə soldan və yaxud sağdan düzməyi və s.təklif edirlər.

Tərbiyəçi eyni əşyalar arasında miqdar münasibətlərini. Həmçinin onların qoyulduğu yerləri dəyişdirir. Əşyaların sayı, keyfiyyət əlamətləri və fəzada yerləşməsi arasında əlaqə yaradılır.