ŞAHİN ƏHMƏdov

 
156 
 
MeteoRLS-in  köməyi  ilə  buludların  bütün  forma  və 
növləri ayırd edilir: Ci, Cc, Cs,  As, Sc, Nc, St, Cu, Cb. Bulud 
sisteminin  ayırd  edilməsinin  dəqiqliyi  80-90%  -dir.  Maye  və 
bərk yağıntıların intensivliyinə görə qradasiyaları belədir: zəif, 
mülayim,  çox  güclü.  Temperaturun  izoterm  və  inversiya 
təbəqələri ayırd edilir. Atmosferin zondlanması 30 km  -ə kimi 
mümkündür. 
 
Radiolokasiya  üç  üsulla  həyata  keçirilir:  1)  obyektin 
şüalandırılması  və  ondan  əks  olunan  şüanın  qəbulu;  2)  
obyektin  şüalandırılması  və  onun  təkrar  şüalandırdığı 
(retranslyasiya  olunan)  dalğaların  qəbulu;  3)  obyektin  özq 
tərəfindən şüalandırdığı radiodalğaların qəbulu. 
 
Lidar  (  Lidar  –  Laight  Detection  and  Ranging) 
atmosferin  spektrin  optik  diapazonunda  lazer  zondlanmasını 
həyata keçirmək üçün cihaz. 
 
Ümumi  mənada  lazer  lidarda  istiqamətlənmiş  işıq 
şüalanmasının 
impuls 
mənbəyi 
kimi 
istifadə 
olunur. 
Radiodiapazondan  fərqli  olaraq,  tezliyin  işıq  diapazonunda 
dalğa  uzunluqlarının,  xüsusilə  də  görünən  və  ultrabənövşəyi 
şüalar üçün kiçik olduğundan lokasiya siqnalının əksetdiriciləri 
atmosferin bütün molekul və aerozol tərkib hissələridir. 
 
Lidarın  əsas  aktiv  elementi  lazer  şüalanma  mənbəyidir. 
Lazer  şüalanmasının  bütün  əsas  energetik,  zaman,  məkan, 
spektral  və  polyarizasiya  xarakteristikaları  bilavasitə  lazer 
mənbəyinin özündə həyata keçirilir. 
 
Atmosferin lazer zondlanmasının prinsipi ondan ibarətdir 
ki, lazer şüası yayılarkən havanın molekul və qeyri-bircinsliyi, 
onda olan qarışıqların molekulu, aerozol hissəcikləri tərəfindən 
səpələnir, 
müəyyən  qədəri  udulur 
və  özünün 
fiziki 
parametrlərini (tezlik, impulsun forması və s.) dəyişir. 
 
Atmosferin  lazer  zondlanması  əsasən  ultrabənövşəyi, 
görünən və mikrodalğa diapazonunda həyata keçirilir. 
 
Optik lokasiya metodu.  Exo- və radiolokasiya metoduna 
analojudur. 

---

 
157 
 
Lazer 
lokasiyasının 
ümumi 
sxemi 
şək.6.3 
–də 
verilmişdir. 
 
Lazer  şüalanmasının  dayaq  mənbəyi  1,  2  optik 
sistemindən  keçməklə 
0
W gücünə  malik  qısa 


impulsunu 
şüalandırır. 3 obyekti tərəfindən səpələnən şüanın bir hissəsi 4, 
qəbuledici  5  teleskopuna  düşür.  Ondan  sonra  6  interferensiya 
filtrindən  keçərək,  7  fotoqəbulediciyə  daxil  olur.  Sonra  isə 
siqnal 8 blokunda emal olunur. 
 
Ümumi  halda tədqiq olunan obyekt tərəfindən səpələnən 
şüanın  gücü 
s
W    
r   məsafəsinin  funksiyası  olmaqla  aşağıdakı 
kimi təyin olunur:    
          
 
   
2
0
4 r
r
F
r
k
r
n
W
r
W
s









                             (2.2) 
 
burada 
 -  əks  səpələnmənin  en  kəsiyi; 
 
r
n
-  r  məsafəsinin 
funksiyası  kimi  səpələyici  hissəciklərin  konsentrasiyası; 
 
r
k
- 
atmosferin buraxma əmsalı; 
F
- optik sistemlərin effektivliyini 
və  eksperimentin  texniki  parametrlərini  nəzərə  alan  fiziki 
parametr; 
2
/




c
r
- zondlamanın dərinliyi. 
 
Şək.6.3 Lidarın ümumi sxemi. 
 
 

---

 
158 
 
 
 
Şək.6.4 
Çoxdalğalı  MВЛ-60  lidarı.  Atmosfer  aerozolları 
və  atmosferdə  bulud  törəmələrinin  xarakteristikalarının  məsafədən 
operativ  analizi  üçün  hazırlanmışdır.  1064  (İQ),  532  (yaşıl),  355 
(UB) nm dalğa uzunluqlarında işləyir.
 
 
Kombinaiyalı səpələnmə metodu. İşıq qaz 
molekulları  tərəfindən  səpələndikdə  səpələnən  şüa 
tezliyinin  yerdəyişməsi  baş  verir.  Qazın  hər  bir 
molekulu,  ancaq  ona  xas  olan  tezliyin  kombinasiyalı 
yerdəyişməsinə  malikdir.  Qaz  molekullarından  ibarət 
olan mühit, ancaq ona xas olan kombinasiyalı spektrə 
malikdir.  Onun  qeyd  edilməsi,  udma  zolağının 
yerdəyişməsinin təhlili yolu ilə tədqiq olunan mühitdə 
qarışıqların olmasını təyin etməyə imkan verir. 
 
Kombinasiyalı 
səpələnmə 
kiçik 
en 
kəsiyinə  malik  olduğuna  görə  bu  metod  kiçik 
məsafələrdə  (bir-neçə  on  metr,  məsələn,  tüstü 
borularından  zərərli  tullantılara  nəzarət  üçün)  istifadə 
olunur. 
 
Şək.  6.5  –də  kombinasiyalı  səpələnmə 
metodu  ilə  atmosferin  tərkibinin  məsafədən  təhlili 
üçün  qurğunun  blok  sxemi,  şək.  6.6  –da  isə  lazer 
zondlama  metodu  ilə  neftin  yanma  məhsullarında 

---

 
159 
alınmış 
kombinasiyalı 
səpələnmə 
spektrləri 
göstərilmişdir. 
 
 
 
Şək. 6.5 
Kombinasiyalı səpələnmə metodu vasitəsilə 
 
 
 
 
 
Şək.  6.6  neftin  yanma  məhsullarında  alınmış  kombinasiyalı 
səpələnmə spektrləri 
 
      Atmosfer 
havasının 
qaz 
tərkibinin 
nəzarəti. 

---