ŞAHİN ƏHMƏdov

 
187 
FƏSİL 8. 
SU HÖVZƏLƏRİNİN ÇİRKLƏNMƏDƏN 
MÜHAFİZƏSİ. 
  8.1.Su hövzələrinin keyfiyyət göstəricilərinin 
normalaşdırılması 
Su 
keyfiyyət 
göstəricilərinin 
normalaşdırılması 
2 
kateqoriya üzrə aparılır: 
I – içməli su və mədəni-məişət suları; 
II – balıq təsərrüfatı hövzələrinin suları. 
Bu zaman “Yerüstü suların çirklənmədən qorunması üçün 
sanitar qaydaları və normaları” sənədindən istifadə edilir. 
I  kateqoriyaya  aid  olan  axar  su  hövzələrində  istifadə 
edilən  obyektdən  1  km  məsafədə,  axmayan  hövzələrdə  isə 
istifadə  edilən  obyektdən  1  km  radiusda  suyun  keyfiyyəti  və 
tərkibi normalara uyğun gəlməlidir. 
II  kateqoriyaya  aid  olan  balıq  təsərrüfatının  su 
hövzələrində onun normaları çirkab suların hövzəyə töküldüyü 
yer üçün qəbul edilir. 
Suyun  aşağıdakı  parametrləri  müəyyən  edilir  –  üzən  və 
asılı  qalmış  qarışıqların  miqdarı,  iy,  dad,  rəngi  və  suyun  t
0
; 
hidrogen  ionlarının  sayı  (pH),  mineral  qarışıqların  tərkibi  və 
qatılığı,  suda  həll  olunmuş  oksigenin  miqdarı,  suyun  oksigenə 
olan  bioloji  ehtiyacı,  zəhərli  və  zərərli  maddələrin  və 
bakteriyaların tərkibi və buraxıla bilən qatılıqları (BBQ). 
Mədəni-məişət  və  icməli  su  hövzələrində  aşağıdakı 
zərərliyiyin limit göstəriciləri normalaşdırılır: 
-  sanitar toksiki normalar; 
-  ümumi sanitariya normaları; 
-  orqanoleptik normalar (dad, iy, rəng). 
Bakı  su  təsərrüfatı  hövzələrində  həmçinin  toksikoloji  və 
balıq təsərrüfatı normaları müəyyən edilir. 
Su  hövzəsinin  sanitar  vəziyyətinin  normalara  uyğunluğu 
aşağıdakı düsturla təyin edilir 

---

 
188 
    




1
)
3
(
5
1
i
i
i
m
BBQ
C
 
  Burada 
i
m
C
-  hesabat  aparılan  kəsikdə  i-maddəsinin  limit 
zərərlilik göstəricisidir, 
BBQ
i
 – i-maddəsinin buraxıla bilən qatılığı.  
 
8.2.Mexaniki qarışıqlardan suların təmizlənməsi 
 
Maşınqayırma 
müəssisələrində 
suyun 
mexaniki 
qarışıqlardan  təmizlənməsi  xüsusiyyətindən,  qatılılığından  və 
tərkibindən 
asılı 
olaraq 
süzülmə, 
durulma, 
mexaniki 
hissəciklərdən  ayrılması  (mərkəzdənqaçma  qüvvəsinin  təsiri 
altında) və filtrdən keçirmə ilə aparılır. 
Süzülmə - çirkab suların emalının birinci mərhələsidir ki, 
həm çirkab sularında 25 mm qədər olan iri ölçülü qarışıqlardan, 
həmdə  prosesin  sonrakı  emalında  təmizləyici  avadanlığın 
normal  işinə  mane  olan  liftdən  təmizləyir.  Çirkab  suları  
çərçivə  konstruksiyalarından  və  liftitutucularından  keçirməklə 
süzürlər. 
Çərçivə konstruksiyaları 5÷25 mm bərabər məsafədə olan 
metal  millərdən  hazırlanır  və  çirkab  suların  kollektorlarında 
vertikal  və  ya  üfüqi  (60÷70  dərəcə  bucaq  altında)  çərçivədə 
axının minimal təziq itkisi təmin etmək şərtindən seçilir. 
Çirkab  suların  metal  lövhələr  arasındakı  axma  sürəti 
maksimum  su  sərfi  zamanı  0,8÷1,0  m/s  qiymətindən  artıq 
olmamalıdır.  Çərçivənin  hesabatı  çərçivədə  olan  deşiklərin 
sayının,  onun  eni  və  çirkab  suların  sərfinin  itkisinə  görə 
aparılır. 
Görünən deşiklərin miqdarı aşağıdakı düsturla hesablanır: 
N= 1,05[Q
v
/(bHW)] 
Burada:  Q
v
 – çirkab suların həcmi sərfi, 
               b – deşiklərin eni, 
               H – kollektorun dərinliyi, 

---

 
189 
               W – deşiklərdə çirkab suların hərəkət sürəti. 
Çərçivənin  eni    b=  b
n
+δ(n-1)  belə  hesablanır.  δ  – 
çərçivənin millərinin qalınlığı. 
Çərçivədə  çirkab  suların  axması  zamanı  təzyiq  itkisi 
∆p=ξ
k
2
2

 
ω- çərçivədən əvvəl kanaldakı sürət 
             ω = 0,7-0,8 m/san 
k-çirkab suların deşiklərdə çpkməsi prosesində çərçivənin 
sürtünməsinin  artmasını  nəzərə  alan  əmsal  2÷3  bərabər 
götürülür. 
ξ –çərçivənin yerli sürtünmə əmsalı sürtünmə əmsalı. 
              ξ = β(a/b)
3
4
Sinα 
β  –  çərçivə  millərinin  en  kəsiyinin  formasını  xarakterizə 
edən əmsal 
       dairəvi millər üçün – 1,79 
       düzbucağlı üçün – 2,42 
       ellips millər üçün – 1,83 
α – çərçivənin üfüqə görə əyrilik bucağı 
Çərçivə 
istifadə 
edildikdə 
fasiləsiz 
olaraq 
təmizlənməlidir.  Təmizlənmə  mexaniki  yolla  aparılır.  əgər 
çpkən  qarışığın  miqdarı  0,042  m
3
/s  olarsa,  onda  çərçivə  əl  ilə 
təmizlənir. 
Sənayedə  PMMB  –  1000  markalı  çərçivələr  hazırlanır.  
Onlar  eni  və  dərinliyi  1000  mm-ə  bərabər  olan  kollektorlarda 
istifadə  edilir.  MQ
1200
800
98,  MQ
2000
1600
98  markalı  çərçivələr,  eni 
800(1600) mm və dərinliyi 1200(2000) mm rayallarda istifadə 
edilir. 
Çərçivədən 
çıxarılmış 
qarışıqlar 
xırdalanır 
və 
əhəmiyyətindən asılı olaraq   ya çirkab suların axınına tökülür, 
ya  da  təkrar  emala  göndərilir.  Qarışıqları  xüsusi  aparatlarda 
xırdalayırlar. 
Bütün 
bunlar 
texnoloji 
sxeminin 
mürəkkəbləşməsinə və həmin sahənin havasının çirklənməsinə 
səbəb olur. 

---

 
190 
Bu  nöqsanları  aradan  qaldırmaq  üçün  xırdalayıcı  çərçivə 
qurğusu  kimi  silindrik  baraban  formalı  çərçivədən  istifadə 
edilir.  Onlar  tutulan  qarışıqları  sudan  ayırmadan  xırdalayırlar. 
Sənayedə  200  və  600  mm  diametrində  barabanlı  RD-200  və 
RD-600  xırdalayıcı  cərçivə  qurğusu  istehsal  edilir.  Bunlarla 
xırdalanan  qarışığın  orta  ölçüsü  10  mm-dən  yuxarı  olmur. 
Çirkab  sularını  kiçik  qatılığlı  nazik  dispersli  mexaniki 
qarışıqlardan təmizləmək üçün filtrlərdən istifadə edilir. 
Filtirləmə 
fiziki, 
kimyəvi 
və 
bioloji 
metodlarla 
təmizləmədən  sonra  tətbiq  edilir.  Çünkü  bu  metodların 
əksəriyyətində  təmizlənən  mayenin    mexaniki  qarışıqlarla 
çirklənməsi müşahidə edilir. 
Maşınqayırma  sənayesində  çirkab  suların  təmizlənməsi 
üçün  istifadə  olunan  filtrlər  2  sinifə  bölünürlər:  dənələri  -  bir 
biri  ilə  bağlanmayan  məsaməli  materiallardan  hazırlanan  və 
mikrofiltrlər  –  bir  birinə  bağlanan  məsaməli  materialdan 
hazırlanmış. 
Filtrlərin quruluşuna aşağıdakı tələblər irəli sürülür: 
a) 
filtrləmə 
filtr 
materialınının 
hissəciyinin 
ölçüsünün azalması istiqamətində getməlidir; 
b) 
təmizlənən 
mayenin 
sərfi 
15%-dan 
çox 
dəyişməməlidir (filtirdə dəyişməz təzyiqdə); 
c) 
filtrlərin 
layihəndirilməsi 
zamanı 
çirkli 
maddələrdən  təmizləmək  üçün  müəyyən 
qurğulardan istifadə etmək lazımdır; 
d) 
filtr 
materialları 
yüksək 
fiziki-mexaniki 
xassələrə 
(elastikliyə, 
sadəliyə, 
kimyəvi 
möhkəmliyə) 
və 
ucuz 
qiymətə 
malik 
olmalıdır. 
Dənəvari filtrlərdə filtr materialı kimi kvars qumlarından, 
xırdalanmış  şlaklardan (filizdən  metal əridildikdən,  habelə daş 
kömür  yandıqdan  sonra  qalan  qalıq),  çınqıldan  ,  antrasitdən 
(daş kömürün  əla  növü)  və  s.  istifadə edilir. Dənəvari  filtirləri 
bir qatlı və çox qatlı hazırlayırlar (şəkil 6). 

---