ŞAHİN ƏHMƏdov

 
199 
qiymətində  aparılır.  Əgər  çirkab  suyun  sərfi  və  tərkibi 
müəyyən  vaxt  təyin  olunur.  O  zaman  suyun  təmizləmə 
qurğusundan keçmə vaxtını nəzərə almaq lazımdır. 
Çirkab  sudan  nümünə  poluietilen  və  ya  borosilikat 
şüşədən  hazırlanmış  təmiz  qabda  götürülür.  Götürülmüş 
nümünə  üzərində  analizi  12  saatdan  gec  olmayaraq  aparmaq 
lazımdır.  Əks  halda  böyük  vaxt  ərzində  çirkab  sudan 
götürülmüş  nümünədə  bəzi  dəyişiklər  baş  verə  bilər.  Çirkab 
suların 
tərkibinə 
nəzarət 
üçün 
suyun 
orqanolentika 
göstəricilərinin ölçülməsi, H
+
 ionlarının qatılığı, kobuddispersli 
maddələrin  saxlanması,  oksigenin  kimyəvi  mənimsənilməsi 
(OKM),  suda  həll  olmuş  oksigenin  miqdarı,  oksigenin 
biokimyəvi  mənimsənilməsi  (ОBМ).  BBQ-nın  (buraxıla  bilən 
qatılıq)  normalaşmış  zərərli  maddələrin  qatılığının  ölçülməsi 
aparılır. 
Çirkab  suların  tərkibinin  analizində  orqanolentiki 
göstəricilərdən  ikisinə  -  rəngə  və  iyə  nəzarət  edilir.  Suyun 
rəngini  müxtəlif  dalğa  uzunluğunda  işığın  spektrofotometrdə 
optiki sıxlığını ölçməklə müəyyən edirlər. 
Çirkab  suyun  götürülmüş  nümunəsi  əvvəlcə  2  saat 
çökdürülür,  filtrdən  keçirıldikdən  sonra  10  mm  qalınlıqda 
xüsusi 
küveytə 
tökülür. 
Rəngi 
fotometr 
və 
ya 
elektrofotokolorimetrin  köməyi  ilə  təyin  edilir.  İyə  nəzarət 
keyfiyyət  xarakteri  daşayır.  Belə  analiz  ya  otaq  temperaturun 
da ya da kolbada suyu 320-340
0
K qızdırmaqla aparılır. 
H
+
  ionlarının  qatılığı  pH  ilə  köstərilir.  Çirkab  sularında 
pH miqdarı elektrometriki üsulla təyin olunur. 
Ölkə  sənayesində  ЛП-5,  МТ-58,  ЛПУ-01  və  başqa 
markalı pH-metrlər buraxılır. 
Çirkab  sularda  kobud  dispers  qarışıqların  təyinində 
mexaniki  qarışıqların  qatılıqlarını  və  hissəçiklərin  fraksiya 
tərkibini ölçüllər. Ondan ötrü çirkab suların nümünəsini xüsusi 
filtr  elementlərindən  keçirdikdən  sonra  “quru”  çöküntünün 

---

 
200 
miqdarını  ölçüllər.  Bu  xüsusiyyətlərdən  başqa  dövri  olaraq 
mexaniki qarışıqların üzmə (çökmə) sürətini hesablayır. 
OKM ölçüsü güclü oksidləşdiricilərlə reaksiyasında suda 
reduksiya edicinin  ümumi tərkibi ilə xarakterizə olunur. 
OKT  (oksigenin  kimyəvi  tələbatı)  –  suda  olan  bütün 
reduksiya  edicilərin  oksigenləşdirmək  üçün  lazış  olan 
oksigenin miqdarı ilə xarakterizə olunur. 
İstehsalatda çirkab suların oksidləşməsi sulfat turşusunun 
kalium dixromat məhlulunda aparılır.  OKT ölçülməsi iki qrup 
üsulla  aparılır:  uzun  müddətli  vaxt  ərzində  yüksək  dəqiqliklə 
aparılan  arbitraj  üsul  və  sürətli  üsul.  Bu  üsul  gündəlik 
analizlərdə tətbiq edilir. 
Çirkab  sularda  həll  olmuş    oksigenin  miqdarını  axırıncı 
təmizləmə prosesindən sonra su tutumuna tökülməsindən əvvəl 
ölçülür.  Bu  həm  suyun  korroziya  etmək  xassinə  qiymət 
verməyə,  həmdə  oksigenin  bioloji  mənimsəməsinin  təyin 
etməyə imkan verir. 
Həll  olmuş  oksigenin  kiçik  qatılıqlarında  kaloriki 
üsulundan  istifadə  esilir.  Suda  həll  olmuş  oksigenin  qatılığını 
avtomatiki  təyin  etmək  üçün  aşağıdaki  cihazlardan  istifadə 
edilir:  ЭГ  152-0,03;  0  –  0,01  kq/m
3
;  АКП-1  0-0,01  və  0,04-
0,02  kq/m
3
  və  “oksimetr”  0-0,01  və  0,01-0,02  kq/m
3 
hədlərində. 
OBKT  (oksigenin  biokimyəvi  tələbatı)  –  suda  baş  verən 
bioloji  proseslər  nəticəsində  1  litr  çirkab  suda  olan  üzvü 
maddələrin  aerobik  oksidləşməsi  üçün  lazım  olan    oksigenin 
miqdarı  tutulur.  OBKT  vaxt  ərzində  həll  olmuş  oksigenin 
miqdarının  dəyişməsi  analizi  əsasında  hesablanır.  O  da,  öz 
növbəsində,  çirkab  su  nümünəsində  olan  üzvü  maddələrin 
göstərilən  vaxt  ərzində  oksidləşməsinə  sərf  olunan  oksigenin 
miqdarını göstərir. 
Çirkab  suların  təmizlənməsi  texnoloji  sxeminin  müxtəlif 
pillələrində  zərərli  maddələrin  qatılığını  ölçən  BBQ  ilə  təmin 

---

 
201 
olunur.  BBQ  su  hovuzundan  əvvəl  axırıncı  təmizlənmə 
pilləsini yoxlayır. 
FƏSİL 9.  
İSTEHSALAT VƏ MƏİŞƏT 
TULLANTILARININ İDARƏ EDİLMƏSİ. 
 
9.1. Tullantıların təsnifatı  
     Istehsalat  prosesində  xeyli  miqdarda  tullantılar  əmələ 
gəlir. Bu tullantılar müəyyən emal prosesindən keçdikdən sona 
sənayedə  məhsul  istehsalında  yenidən  xammal  kimi  istifadə 
oluna  bilər.  Bütün  sənaye  tullantıları  bərk  və  maye  növlərinə 
bölünür.  Bərk  tullantılar  metal,  ağac,  plasmas  və  müxtəlif 
mənşəli  toz-lardan,  senaye  zibillərindən  (rezin,  kağız,  parça, 
qum, şlak və s.) ibarətdir. 
 
Maye  tullantılarına  çirkab  suların  təmizlənmasindən 
sonra  qalan  cöküntülər,  qazların  yaş  üsulla  təmizlənmə 
sistemində  əmələ  gələn  mineral  və  üzvi  mənşəli  tozların 
şlakları daxildirlər. 
 
Tullantılardan  ikinci  dəfə  xammal  kimi  istifadə  etmək 
üçün  onların  sənaye  təsnifatı  işlənilmişdir.  Bunlar  flziki 
əlamətlərinə  görə  siniflərə,  kimyəvi  tərkiblərinə  görə  qruplara 
və markalara, keyflyyət göstəricilərinə göra növlərə bölünürlər 
(DUİST 1639-78) 
 
Tullantıların əmələ gəlmə  yerlərində emalının  məqsədə 
uyğunluğu onların istehsalatda istifadə olunma miqdarından və 
dərəcəsindən asılıdır. Bərk  tullantıların əsas hissəsini metallar 
təşkil edir. Metalrın ikinci ehtiyatının 43% metal qırıntıları 57% 
tullantılar təşkil edir. 
 
Metal  qırıntılarına  köhnəlmiş  və  istifadədən  çıxmış 
maşın  hissələri  daxildirlər.  Tullantılara  isə  tərkibində  metal 
olan  müx-təlif  növ  sənaye tullantıları  aiddir. Bu tullantılardan 
metal  əritmə,  mexaniki  emal  vasitəsilə  alınır.  Tullantılara 

---