ŞAHİN ƏHMƏdov

 
135 
 
-  ətraf  təbii  mühitdə  tənəzzüllüyə,  insan 
və qida dövrələrində toplanmaya meyllik; 
 
-  fiziki  və  bioloji  sistemlərdə  kimyəvi 
transformasiya  imkranları,  hansı  ki,  nəticədə  ikinci 
(törəmə) maddələr daha zəhərli və ya zərərli ola bilər; 
 
-  çirkləndirici  maddələrin  hərəkətliyi, 
çevikliyi; 
 
-  ətraf  mühitdə  və  (və  ya)  insanda 
konsentrasiyanın 
faktiki 
və 
ya 
mümkün 
tendensiyaları;  
 
- təsirin tezliyi və (və ya) qiyməti; 
 
- ölçmələrin mümkünlüyü; 
 
- 
ətraf 
mühitin 
vəziyyətinin 
qiymətləndirilməsi meyarı 
Cədvəl 5.1 
Monitorinqin prioritet istiqamətləri 
 

---

 
136 
 
-  qlobal  və  ya  subregional  proqramlarda 
bərabər 
paylanmış 
dəyişikliklərin 
ümumilikdə 
yayılması nötqeyi-nəzərindən yararlılığı. 
 
Sadalanmış  meyarlar  üzrə  çirkləndirici 
maddələrin  qiymətləndirilməsi  mühit  və  ölçmə 
proqramının  növü  göstərilməklə  siniflərə  bölünürlər 
(cəd. 5.2). 
 
Ekoloji  monitorinqin  digər  prioritet 
istiqaməti  fon  (baza)  monitorinqidir  ki,  onu  biosfer 
qoruqlarında  həyata  keçirirlər.  Stansiyalar  şəbəkəsi 
Yerdəki  bütün  bioloji  monitorinqin  hər  bir  növünü 
əhatə etməlidir. Tələb edilən stansiyaların ümumi sayı 
20-40-a  kimi  dəyərləndirilir.  Vacib  və  istənilən 
meyarlara  əsasən  (cəd.  5.3)  elə  qoruqlar  seçilir  ki, 
onlardan  potensial  surətdə  qlobal  fon  monitorinqinin 
keçirilməsi üçün istifadə edilə bilər.    
Qlobal 
fon 
monitorinq 
stansiyalarında 
müşahidələr  kompleks  xarakter  daşıyır  və  vahid 
proqram  üzrə  yerinə  yetirimək  mümkün  olsun  (cəd. 
5.4).  
5.3. Ekoloji monitorinqin texniki və texnoloji məsələləri 
 
Hal-hazırda  xaricdə  xüsusi  və  universal 
nəzarət-ölçmə 
və 
analitik 
texniki, 
nümunəvi 
vasitələrin, 
analizin 
aparılması 
texnologiyaları, 
nəzarət,  qiymətləndirmə,  informasiyanın  emalının 
böyük  parkı  yaradılmışdır.  Bu  planda  ekoloji 
monitorinqin  texniki-texnoloji  təminat  məsələsi, 
müşahidə  və  nəzarət  üçün  ekoloji  monitorinqin 
normativ bazası əsasında  
 
Cədvəl 5.2 

---

 
137 
Prioritetlik siniflərinə görə çirkləndirici 
maddələrin prioritetlik təsnifatı 
Prioritetlik 
sinfi 
Çirkləndirici maddə  
Mühit 
Ölçmə 
proqramlarının 
növü 
Kükürd iki oksidi + asılmış 
hissəciklər 
Hava 
İ, R, Q 
1 
Radionuklidlər (90Sr + 137Cs) 
Qida 
İ, R 
Ozon 
Hava  
İ, Q (stratosferdə) 
DDT  və digər xlor-üzvi 
birləşmələr   
Biota, insan 
İ, R 
2 
Kadmium və onun birləşmələri  
 İnsan qidası, su   İ 
Nitratlar, nitrirlər 
İçməli su, qida   İ 
3 
Azot oksidləri 
Hava 
İ 
 
Civə və onun birləşmələri  
Qida, su 
İ, R 
Qurğuşun 
Hava, qida  
İ 
4 
Karbon iki oksidi 
Hava 
Q 
Karbon oksidi (dəm qazı) 
Hava 
İ 
5 
Neft karbohidratları 
Dəniz suyu 
R, Q 
6 
Fluoridlər 
Təzə su 
İ 
Asbest  
Hava 
İ 
7 
Arsen 
İçməli su 
İ 
Mikrotoksinlər 
Qida 
İ, R 
Mikrobioloji çirklənmə  
Qida 
İ, R 
8 
Reaktiv karbohidrogenlət 
Hava 
İ 
Qeyd: Q- qlobal, R- regional, İ- impakt monitorinq. 
müxtəlif müəssisə və idarələr tərəfindən istehsal 
edilən kütləvi texniki vasitələrin optimal komplektinin 
seçilməsindən ibarət olur.  
 
Ekoloji monitorinqin nəticələri ƏMM-nin 
(ətraf  mühitin  mühafizəsi)  informasiya  bazasını 
(məlumatlar bankı) təşkil edir ki, bu da EHM-lərindən 
informasiyanın  toplanması,  saxlanması,  emalı  və 
analizi  üçün  istifadə  etməyə  imkan  verir.  ƏMM-nin 
informasiya  təminatı  öz  növbəsində,  təbiəti  mühafizə 
fəaliyyətinin  idarə  edilməsinin,  ehtiyatların  qorunma 
siyasətinin 
yerinə 
yetirilməsinin 
əsası 
sayılır. 

---

 
138 
Monitorinqin  informativliyi  əhəmiyyətli  dərəcədə 
texniki  vasitələrin  səviyyəsindən  (xidmətin  təchizat 
dərəcəsindən)  asılıdır,  ona  görə  də  cihazlar  parkının 
komplektləşdirilməsində  nəzarətin  bütün  normativlər 
kompleksi  göstərici  kimi  götürülməlidir  –  həcmi, 
periodikliyi,  tələb  edilən  dəqiqlik  və  həqiqiliyi,  tam 
dəyərliyi. Tələb edilən informativlik təminatının vacib 
şərti  EHM-dən  və  onun  əsasında  monitorinq 
vasitələrinin istifadə edilməsidir.  
 
Ekoloji  monitorinqin  müəssisə  xidməti 
ətraf mühitin çirklənməsinin bütün əsas parametrlərini 
nəzarət  etmək  üçün  lazım  olan  bütün  texniki 
vasitələrin  tam  komplektinə  malik  olmalıdır.  Adətən 
havanın,  suyun,  torpağın  çirkləndiricilərinin  tərkibi 
kifayət  qədər  dəqiqliklə  proqnoz  edilir  (azot  oksidlər, 
karbohidrogenlər  və  s.),  ona  görə  də  ekoloji  nəzarət 
məsələsi məlum çirkləndiricilərin konsentrasiyalarının 
miqdarca  təyin  edilməsindən  ibarət  olur.  Bunun  üçün 
ekoloji  nəzarətin  müəssisə  xidmətlərini  havanın, 
suyun,  torpağın  keyfiyyətinin  analizi  məqsədi  ilə 
kompleks  səyyar  laboratoriyalarla  təchiz  etmək 
kifayətdir.  
 
Ekoloji  xidmətin  təşkili,  onun  texniki 
təchizatı  hər  hansı  bir  müəyyən  ərazinin,  onun 
üzərindəki  texnogenez  mənbələrinin  nəzarətindən 
əvvəl  mümkün  çirklənmələrin  tədqiqi  və  proqnoz 
edilməsindən  ötrü  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmalıdır 
(tərkibinə  və  həcmi  konsentrasiyalarına  görə).  

---