ŞAHİN ƏHMƏdov

 
146 
 
Məlumatların 
şəbəkə 
bazası 
istiqamətlənmiş 
qraf 
strukturuna 
malik 
olan 
məlumatların  şəbəkə  modeli  əsasında  qurulur. 
Məlumatlar  bazası  istiqamətlənmiş  şəbəkə  ilə  təqdim 
edilir.  
 
Konkret  məlumatlar  bazasının  seçimi, 
yerinə  yetirilən  məsələlərin  xarakterindən  asılıdır. 
Yerüstü  ölçmələr  şəbəkəsinin  ümumi  strukturuna 
müvafiq  olaraq,  aşağıdakı  əsas  məlumatlar  bazası 
yaradılmalıdır: hava üzrə, tullantı və atılmalar üzrə, su 
obyektləri 
üzrə, 
kartoqrafiya 
və 
s. 
Onların 
əksəriyyətini 
relyasion 
kimi 
qurmaq 
məqsədəuyğundur.  Eyni  zamanda  qeyd  edək  ki, 
kartoqrafik  sistemlər  üçün    iyerarxik  növ  məlumatlar 
bazasından istifadə edilə bilər.  
 
                    
 
Şək. 5.5. 
Monitorinq stansiyasının proqram təminatının işləmə 
sxemi. 

---

 
147 
5.5. Ekoloji monitorinq strukturunda idarə 
etmə 
 
Müasir  ekoloji  proseslərin  mahiyyətinin 
öyrənilməsi, 
təbii 
və  təbii-texnogen  tarazlığın 
tənzimlənmə  cəhdləri,  müxtəlif  miqyaslı  sistemlərin 
elmi  əsasda  idarə  edilməsindən  kənarda  qala  bilməz. 
Hal-hazırda  ekoloji  sistemlərə  tətbiqdə  idarə  etmə 
sxemi  onun  məzmununun  analizində  ən  mürəkkəblər 
sırasına  keçir,  insan  cəmiyyəti  ekoloji  idarəetmə 
məsələlərini  tam  şəkildə  həll  etmək  üçün  imkanlara 
malik  deyildir.  Ekoloji  idarəetmə  dedikdə,  dərk 
edilmiş  təbii  və  texnogen  xarakterli  obyektiv  ekoloji 
qanunauyğunluqlar  əsasında 
insan  cəmiyyətinin 
praktiki  məqsədlərə  müvafiq  olaraq,  ekosferin 
tənzimlənməsi üzrə şüurlu fəaliyyət nəzərdə tutulur.  
 
Ekoloji  idarəetmə,  ekosistemin    əvvəlki 
və 
cari 
göstəriciləri 
nəzərə 
almaqla 
məqsəd 
funksiyaları, 
təşkilatı-texniki 
təbiəti 
mühafizə 
tədbirlərinin  planlaşdırılması  hesaba  alınmaqla  model 
proqnoz parametrləri əsasında yerinə yetirilir (şək. 5).  
 
Ümimiyyətlə,  ekoloji  monitorinq  sistemi 
eyni  zamanda  iki  məsələni  həll  edir:  dərk  etmə  və 
idarəetmə,  özü  də  birincisinin  ikinciyə  keçməsi  ilə 
qarşıya  qoyulur.  Müşahidə  və  nəzarət  məlumatları 
yeni  biliklərin  alınması  üçün  baza  rolunu  oynayır 
(şək.6)  və  obyektin  idarə  edilməsinin  əsasını  təşkil 
edir.  Obyekt  haqqında  nə  qədər  az  məlumat  olsa, 
nəzarət  obyekti  və  idarəetmə  haqqında  maksimal 

---

 
148 
informasiyanın  əldə  edilməsi  üçün  verici  bir  o  qədər 
mükəmməl olmalıdır. 
 
Ən  sərt  təbiəti  mühafizə  normaları 
çərçivəsində  təbii  mühitin  keyfiyyətinin  effektiv 
surətdə  tənzimlənməsi  və  keyfiyyətinin  iqtisadi 
cəhətdən  səmərəliyinin  əldə  edilməsi  aşağıdakı 
məsələlərin həll edilməsi ilə mümkündür: 
 
•  təbii  mühitin  hansı  keyfiyyətləri 
kompleks  və  vahid  göstəricilər  şəklində  “normal”  və 
“yüksək” kimi qəbul ediləcək; 
 
•  ekoloji  və  iqtisadi  nöqteyi  nəzərdən 
təbiəti mühafizə fəaliyyətinin bərpaedici fəaliyyətində 
ətraf mühitin hansı keyfiyyət səviyyəsinə çatmaq üçün 
səy göstərmək lazımdır; 
 
• bundan əvvəlki sualın cavabında, bu  və 
ya digər halda hansı meyarları rəhbər tutmaq lazımdır; 
 
             
 
Şək.5.6. Ekoloji idarəetmənin məsələləri. 

---

 
149 
 
•  zərərli  texnogen  təsirlərin  azaldılması, 
aşağı  salınması  və  ya  tam  kompensasiyası,  ekoloji 
ziyanların  aşağı  salınması  və  ya  tam  aradan 
qaldırılması,  təbii  mühitin  keyfiyyətinin  yeni  daha 
yüksək səviyyəsinin əldə edilməsi üçün hansı tədbirlər 
görülməsi tələb edilir; 
 
•  uzunmüddətli  zaman  intervallarında 
təbiəti  mühafizə,  bərpaedici  və  ya  kompensasiya 
hərəkətlərinin 
effektivliyi 
və 
faydalılığı 
nə 
dərəcədədir (uzunmüddətli ekoloji proqnoz); 
 
• 
iqtisadi 
və 
ekoloji 
maraqların 
toqquşduğu  zaman  görülən  tədbirlərin  prioritetliyini 
necə müəyyə etməli. 
 

---

 
150 
 
Şək.5.7.Regionun təbii mühitinin vəziyyətinin tənzimləmə 
sisteminin strukturu. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
151 
FƏSİL 6. 
ƏTRAF MÜHİTİN ƏSAS      
KOMPONENTLƏRİNİN EKOLOJİ 
MONİTORİNQ METODLARI. 
6.1. Atmosferin monitorinqi. 
 
Atmosferin  öyrənilməsinin  ilk  cəhdləri  M.V.Lomonosov 
tərəfindən  edilmişdir.  Rusiyada  ilk  hava  xidməti  1872-ci  ildə 
meydana  gəlmişdir.  Çoxlu  sayda  eksperimentlərlə  atmosfer 
çirklənməsilə 
meteoroloji 
parametrlər 
arasındakı 
əlaqə 
təsdiqlənmişdir. 
 
  Meteorologiya  –  yer  atmosferi,  onun  quruluşu, 
xüsusiyyətləri  və  onda  baş  verən  proseslər  haqqında  elmdir. 
Atmosferin xüsusiyyətlərinə və onda baş verən proseslərə səth 
örtüyünün  (  quru  və  dəniz  )  xüsusiyyətləri  və  onun  təsiri  ilə 
əlaqədar  baxılır.  Meteorologiyanın  əsas  vəzifəsi  havanın 
müxtəlif müddətlərə proqnozlaşdırılmasıdır. 
 
Meteoroloji 
stansiya 
– 
atmosferin 
vəziyyətinin 
müntəzəm  müşahidəsinin  əsas  komponentidir.  Aşağıdakıları 
yerinə yetirir: 
-  havanın  temperaturunun,  vəziyyətinin  və  rütubətinin 
ölçülməsi; 
-  küləyin sürət və istiqaməti; 
-  buludluğa,  yağıntıların  səviyyəsinə,  görünməyə, 
günəş radiasiyasına nəzarət. 
 
Yerüstü və gəmilərdə, açıq dənizdə buylarda yerləşdirilən 
dreyfedici stansiyalar fərqləndirilir. 
 
Məlumatların 
alınmasının 
yerüstü 
altsistemi 
65 
hidrometeoroloji və ətraf mühitin monitorinqi üzrə mərkəzdən, 
21 
hidrometeoroloji 
mərkəzdən, 
21 
hidrometeoroloji 
rəsədxanadan,  16  hidrometeobürodan,  18  aviameteoroloji 
mərkəzdən,  343  aviameteostansiyadan,  22  ətraf  mühitin 
çirklənməsinin 
monitorinq 
mərkəzindən, 
1606 
hidrometeoroloji 
stansiyalardan, 
ÇMM 
( 
çirklənmənin 
müşahidə  məntəqəsi)  də  daxil  olmaqla  4142  məntəqədən,  140 

---