Samarqand davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Kaykovus 412 xijriy yilda (milod 1021-1022) tug’ilgan. Uning avlodlari g’ilon qabilasidan bo’lib, Tabaristonda (hozirgi Kaspiy dengizining janubidagi xudud) yashaganlar.

Ammo biz Kaykovus haqida batafsil ma’lumotlarga ega emasmiz. Kaykovus o’z hayoti davomida ko’rgan-bilganlari asosida o’zining buyuk "Qobusnoma" asasarini yaratdi. Kitobni u o’g’li G’ilonshoxga bag’ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltmish yoshlarda edi. "Qobusnoma" SHarqda, xususan Eronning o’zida ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra pand-nasixat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir necha asrlardan beri halqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlashda, ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmokda.

"Qobusnoma" murakkab yo’lni bosib o’tdi. SHo’ro mafkurasi davrida [asarning. insonni aqliy, ahloqiy tarbiyalashdagi ahamiyati xokim sinf axlokini targ’ib qilish deb baholandi. Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-xunarni ulug’lovchi, bilimlarni egallash haqidagi fikrlari, diniy qarashlari siyosiy nuktai nazaridan koralanadi. Asarning qimmati faqat uning adabiy-badiy, til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi."Qobusnoma^” asariga davr va shart-sharoitlar, siyosiy qarashlar ta’sirida qay darajada soya tashlanmasin, bu asar mashhur xind asari "Kalila va Dimna", Nizom ul-Mulkning "Siyosatnoma^”, Nosir Hisravning "Saodatnoma^”, YUsuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig", Maxmud Qoshg’ariyning "Devonu lugatit turk" , "Sa’diyning "Guliston", Axmad YUgnakiyning "Xibatul xaqoyik", Alisher Navoyining "Maxbub ul-kulub", Voiz Koshifiyning "Ahloqiy muxsiniy", Davoniyning "Ahloqi Jaloli" kabi ahloqiy-ta’limiy asarlari bilan bir katorda SHarq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini shakllantirishda muhim o’rinni egallaydi.

SHuningdek, mazkur bobda Kaykovus aql haqida ham fikr bildirib inson qobiliyatining bir xil emasligini, inson aqlining tug’ma, azaliy aql (tabiy aql) va kasbiy aql, ya’ni muktasib (o’rganilgan aql kabilariga bo’linishini bayon etadi. Kasbiy aqlni donish derlar, deydi.

Kaykovusning o’zi ta’kidlaganidek, butun bir asar ana shu oxirgi bobida ta’rif bergan juvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlangan. Kaykovus unda "... barcha fikr va tushunchalarimni sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, ham xunar va har peshakim bilur edim, hammasini qirk to’rt bobda etdim", deyish bilan har bir yoshning aqliy, ahloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog’lagan holda kamolga yetkazish yo’llar usullarini bayon etgan. Kitobda juvonmardlar egallashi zarur bu, quyidagi yunalishlarda ta’lim-tarbiya berishrish nazarda tutilgan:

1. Kaykovus bilim olish haqida.

2. Xunar va turli kasb egalari haqida.

3. Turmush va xulq-odob qoidalari haqida.

4. Jismoniy yetuklik haqida.

Kaykovus "Qobusnoma" asarida jismoniy tarbiyaga ham katta e’tibor zgan. Zero, Kaykovusning "Qobusnoma" asari XI asrda yuzaga kelgan yirik tarbiyaviy asardir. Bunda o’sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, ahloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog’liq faoliyat turlari: otda yurish, merganlik, suvda so’zish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali o’qish, hatotlik san’ati, she’r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo’lish, shatranj va nard uyinini bilish kabilar ham o’z ifodasini topgan.

Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga tayyorlashda xar tomonlama kamolga yetkazishning nazariy masalalarini amaliy faoliyatga tatbiqi nuktai nazaridan ifodalashi bilan hamma zamonlarda, xar qanday tuzumda ham o’z qimmatini yuqotmadi va amaliy hayot dasturi sifatida o’z o’rniga ega bo’ldi.

Yusuf Xos Xojib Bolasogunda tug’ilgan, o’z asarini yoshi ellikdan o’tganda yozgan. Asarning xijriy 462 (1069 - 1070) yozib tugallanganligi, uni o’n sakkiz oyda, ya’ni 461 yilning birinchi yarmida boshlab , 462 yilning o’rtalarida tugatganligi, agar bu davrda Yusuf Xos Xojib 50 yoshlar atrofida bo’lsa, 410 (1019 milodiy) yillarda tug’ilganligi taxmin etiladi. Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig" asari 6500 baytdan yoki 13000 misradan iborat. Buyuk mutafakkir asarni yozib tugatgach, koraxoniylar xukmdori Tavgachxon (kitobda Tavgoch Ulug Bugra Koraxon (Xoqon), Abo Ali Xasan binni Sulaymon Arslon Koraxon (xokon) nomlari bilan zikr etilgan huzuriga kelib, unga taqdim etadi. Kitob xonga manzur bo’lib, uning muallifiga Xos Xojiblik unvonini beradi. "Qutadg’u bilig" asari katta shuhrat qozonadi. Shuning uchun ham "Qutadg’u bilig" ni chinliklar (Xitoy) "Adab ul - muluk" ("Xukmdorlar odobi"), mochinliklar (Sharqiy Turkiston) "Anis ul-malolik" ("Mamlakattaning tartib usuli"), eronliklar.; "Shoxnomai turkiy", Sharq elida "Ziynat ul-umaro", ("Amirlar ziynati"),; turonliklar "Qutadg’u bilig" ba’zilar esa "Pandnomai muluk" ("Xukmdorlar nasixatnomasi") deb atagani kitob mukaddimasiga kiritiriladi. Mazkur asarning shuxrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf; Xos Xojib o’z davrining yetuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi edi. Buni asarning mundarijasi va mazmunidan ham bilsak bo’ladi. U o’z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix, tibbiyot, geografiya, riyoziyot, xandasa, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya, fikxga oid fikralarni bayon etib, faylasuf va Qomusiy olim sifatida o’zini nomoyon etdi. Chunonchi u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muomala, munosabatlarni yoritish Bilan diplomatiyaga oid qoidalar tizimini yaratdi, turli kasb egalarining kasb-koriga oid talablar va jamiyatning ahloqiy tamoyillarini tarannum etish bilan ta’lim-tarbiya sohasida o’ziga xos uslubni yaratdi.

"Qutadg’u bilig" - baxt va saodatga eltuvchi bilim, ta’lim Dega ma’noni bildiradi. Demak, asar nomidan ham uning pand-nasixatlar, ta’lim-tarbiyaga oid, Har tomonlama komil insonni tarbiyalaydigan yetuk didaktik asar ekanligi yakqol ko’rinib turibdi.

Bizning zamonamizda ham "Qutadg`u bilig" bir qator o`zbek olimlari tomonidan tadqiq va tahlil qilingan¹⁹.

Birinchi bo'lib pro-fessor Fitrat tomonidan