Samarqand davlat universitetining

mavzu: Xodimlarni tanlash va joy-joyiga to‘g‘ri qo‘yilishining
asosiy tushunchasi va ahamiyati

Reja:

1. 
   Xodimlarni tanlash tushunchasining huquqiy mohiyati.
   
2. 
   Xodimlarni joy-joyiga qo‘yish tushunchasining huquqiy mohiyati.
   
3. 
   Xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishning ahamiyati.
   

Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yo‘llaridan biri xodimlar bilan ishlashni iqtisodiy taraqqiyotning yangi shartsharoitlariga muvofiq holga keltirishni taqozo etmoqda. Shu munosabat bilan boshqaruv xodimlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yishni takomillashtirish, bu ishga yangicha yondashuvlarni shakllantirish muammosiga alohida e'tibor berish zarur. Xodimlarni tanlash ko‘pincha ko‘rsatilayotgan nomzod muayyan lavozimi bo‘yicha xizmat vazifalariga mos kelishini o‘rganish jarayoni deb ta'riflanadi.
Xodimlarni tanlash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  ehtimol tutilgan nomzodlar to‘g‘risida axborotlar to‘plash;
  
• 
  olingan axborotlarni muayyan sistema bo‘yicha ishlab chiqish;
  
• 
  nomzodlarning zarur fazilatlariga baho berish va ularning har biriga tavsifnomalar tuzish;
  
• 
  nomzodlarning jami fazilatlarini hamda ushbu lavozim bo‘yicha vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan talablarni qiyoslash;
  
• 
  bir lavozimga tavsiya etilgan bir necha nomzodlarni taqqoslash va lavozim bo‘yicha vazifalarni bajarish uchun eng munosibini tanlash;
  
• 
  nomzodlarni lavozimga tanlash yoki tasdiqlash.
  

Xodimlarni tanlash jarayoniga saylov tarkibini tobora kengroq joriy etish yo‘li bilan bunga hammadan ko‘ra yaxshiroq erishish mumkin.
Xodimlarni tanlash jarayonining yangi jihatini lavozimga tanlash uchun ko‘rsatilgan nomzodlar to‘g‘risida jamoa fikrini aniqlash deb ta'riflash mumkin. Xodimlarni tanlash jarayonida bu jihat jarayonining yakunlovchi bosqichi — lavozimga tanlashdan oldin bo‘lishi kerak.
Xodimlarni kasbga saralash respublikamiz mustaqillikka erishgan hozirgi paytda har bir kishining mehnat qilish va kasb tanlashga bo‘lgan konstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarish uchun qulay shart-sharoitlar yaratmoqda. Mamlakatda tashkil etilayotgan kasb tanlash xizmati mana shu maqsadlarga xizmat qilishi kerak, har bir yosh kishining qiziqishlariga va alohida-alohida xususiyatlariga juda to‘liq mos keladigan kasbni tanlashda yoshlarga yordam berish ana shu xizmatning asosiy vazifasidir.
Kasbga yo‘nalishdan iborat murakkab va g‘oyat xilma-xil kasblarga to‘g‘ri saralash muhim o‘rinlardan birini egallaydi, chunki aynan kasbga saralash (kasbga tanlash) jarayonida insonning barqaror psixofiziologik xususiyatlarining tanlangan kasb unga qo‘yadigan talablarga mos kelishi aniqlanadi. Kasbning shaxsga nisbatan talablari turlicha bo‘lib, yuqori balandliklarda suv osti va yer ostida ishlash bilan bog‘liq (kosmonavt uchuvchi, g‘avvos, shaxtyor va boshqalar) kasblarni tanlagan kishilarning sog‘lig‘iga nisbatan qat'iy talablar qo‘yiladi. Radio montajchi, soat va optik asboblarni yig‘uvchi uchun ko‘zning o‘tkir bo‘lishi, qo‘l barmoqlarining juda chaqqon harakat qilishi muhimdir, ammo mexanika yig‘uv ishlari slesari uchun uncha ahamiyati yo‘q, u odatda yirik detallar, moslamalar bilan ishlaydi. Stanokchi uchun bir xildagi va takrorlanuvchi ishga ongni moslash, diqqatni uzoq vaqt jamlash qobiliyati, slessar uchun esa ko‘z mo‘ljali, harakatlarning aniqligi muhimdir. Tajribaning ko‘rsatishicha, bir xildagi, mazmuniga ko‘ra o‘xshash bo‘lgan ishlarni har xil kishilar turli darajadagi zo‘riqish bilan o‘zlashtirib, so‘ngra esa turlicha muvaffaqiyat bilan mustaqil ravishda bajaradilar. Ba'zi xodimlar nisbatan tez va oson o‘rganib olib tanlagan sohada unumli mehnat qiladilar, bu esa ularning psixofiziologik xususiyatlari kasb talablariga mos kelishi bilan bog‘liqdir.
Kasbga yaroqlilik insonning jismoniy fazilatlari va psixofiziologik xususiyatlariga hamda kasb talablariga mos kelish darajasidir. Shaxsning psixofiziologik xususiyatlari kasb talablariga mos kelganida inson osongina va tezda yuksak malakali kasb egasi (kasbga mutlaq yaroqli) bo‘lib qolishi mumkin.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda va yuksak pirovard natijalariga erishishda mehnat jamoasining barqarorligi muhim ahamiyatga ega. Bu narsa xodimlar shaxsiy tarkibining barqaror doimiyligiga erishish yuzasidan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy tashkiliy chora-tadbirlar bilan ta'minlaydi. Korxonada mehnat jamoasini barqarorlashtirish jarayonini boshqarish quyidagi kichik tizimni o‘z ichiga oladi:

• 
  xodimlarni qabul qilish va joy-joyga qo‘yish;
  
• 
  xodimlarni ko‘paytirish;
  
• 
  xodimlarning kasb bo‘yicha o‘sishi;
  
• 
  ishdan bo‘shash sabablarini tahlil qilish va xodimlar qo‘nimsizligining oldini olish.
  

«Xodimlarni ishga qabul qilish va joy-joyiga qo‘yish» kichik tizimli korxonaga zarur xodimlarni qabul qilish va ularni ishlab chiqarishda kerakli joyga qo‘yishni ta'minlaydi. Mehnat shartnomasi xodimlar bilan korxonalarning talab ehtiyojlarini qondiruvchi, barqaror jamoa shakllantirishning huquqiy asosi hisoblanadi. Mehnatni tashkil etishning kollektiv shakllari sharoitida yangi a'zolarni ishga qabul qilishda boshlang‘ich mehnat jamoalarining ahamiyati ancha oshadi. Xodimlarning ko‘nikishi ikki asosiy yo‘nalish bo‘yicha:

1. 
   Kasb jihatdan kamol topish.
   
2. 
   Mehnat jamoasining ijtimoiy muhitiga ko‘nikib borish kabi yo‘nalish bo‘yicha o‘tadi.
   

Jamiyat har bir kishiga u o‘zining qobiliyatlari va iste'dodlarini to‘laroq namoyon etib, zo‘r samara bilan ishlay oladigan mehnat faoliyati sohasida qaror topish imkoniyati berilishidan manfaatdordir. Kasbga saralash (tanlash) xodimga uning sog‘lig‘i va alohida xususiyatlariga juda mos keladigan kasbni tanlashga yordam berish maqsadida uning meditsina tekshiruvidan o‘tkazish asosida psixofiziologik diagnostikaning ilmiy asoslangan metod va usullari sistemasini o‘z ichiga oladi. Bunda kasbga saralash tartibi insonning mazkur kasbga kerakli ekanligi to‘g‘risidagi qarorni bildiradi, vaholanki, kasbga tanlash ayni vaqtda uning uchun istiqboldagi kasbning yetarlicha keng turlarini izlab topishni ham maqsad qilib qo‘yadi, bunda uni har jihatdan rivojlantirishning turli-tuman imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, kasb tanlashning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, kasbga saralashdan farqli o‘laroq bu kasbga emas, balki insonga bog‘liq bo‘ladi, ya'ni uning maqsadi konkret kasb uchun odamlarni saralash emas, balki mazkur kishi uchun kasbni tanlashdir. Kasbga saralash jarayonida jismoniy va aqliy tafovutlar asosida insonning kasbga kerakligi aniqlanadi. Ammo bu gap tabiat insonga kasbga munosibligining o‘chmas belgisini chin degan ma'noni bildirmaydi.

3.