shu tizimga yaqinlashtirilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi
bajarishi kerak bo’lgan vazifalardan kelib chiqdi. Hozirgi kunda iqtisodiyotning
barcha tarmoqlarida raqobatli kurash ketmoqda va ushbu kurashdagi asosiy
vositalaridan biri bo’lib mahsulot tannarxini pasaytirish hisoblanmoqda. Ammo,
xarajatlarni pasaytirish bo’yicha ma’muriy choralarga o’tishdan oldin ularni to’g’ri
hisoblash va mahsulot turlari o’rtasida taqsimlash talab qilinadi.
Xarajatlarni
tasniflash bo’yicha ko’plab uslubiyotlar orasida eng keng tarqalganlari va
amaliyotda ko’p qo’llaniladigan yondashuvlar quyidagilardan iborat: - Xarajatlarni
ob’ektga bo’lgan munosabatiga ko’ra tasniflash; - Xarajatlarni ishlab chiqarish
xajmining o’zgarishiga ko’ra tasniflash. Birinchi uslubiyot bo’yicha
xarajatlar
to’g’ri va egri xarajatlarga bo’linadi. To’g’ri xarajatlarni iqtisodiy jihatdan asosli
usul bilan ob’ektga bevosita o’tkazish mumkin bo’ladi. Egri xarajatlar ob’ekt bilan
bevosita aloqaga ega bo’lmaydi va odatda bir necha ob’ektlarga tegishli bo’ladi.
Masalan ishlab chiqarish personalining mehnat xaqi to’g’ri xarajat bo’lsa, sex
boshlig’ining mehnat xaqi egri xarajat hisoblanadi. Ushbu tasnif ishlab chiqarish
xajmidan qat’iy nazar ma’lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish to’g’risidagi
qabul qilingan qarorning xarajatlarga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi. Ikkinchi
uslubiyotni qo’llaganda o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar ajratib ko’rsatiladi.
O’zgaruvchan xarajatlarning umumiy summasi ishlab chiqarish hajmiga to’g’ri
mutanosib ravishda o’zgarib turadi. Doimiy xarajatlarning umumiy summasi esa
ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan o’zgarishsiz qoladi. Masalan, xom
ash’yo va materiallar o’zgaruvchan xarajatlar, amortizatsiya ajratmalari esa doimiy
xarajatlar. Yana
shunday xarajatlar ham borki, ular ishlab chiqarish xajmiga
nisbatan to’g’ri bo’lmagan mutanosiblikda o’zgaradi. Bunday xarajatlarni shartli-
doimiy yoki shartli o’zgaruvchan deb nomlash odat tusiga kirgan. Ko’pincha hisob-
kitoblarni murakkablashtirmaslik uchun ularni o’zgaruvchan yoki doimiy
xarajatlarga qo’shib yuborishadi. Yuqorida keltirilgan tasnifning mantig’idan xulosa
qilib aytish mumkinki, u ishlab chiqarish xajmining xarajatlar miqdoriga ta’sirini
o’rganishda qo’llaniladi. Xo’sh, ushbu ikki tasnif usulidan qay birining qo’llanilishi
narx shakllantirish yoki biror mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha
boshqaruv
qarorlarini qabul qilishda ko’mak bo’ladi. Buni aniqlash uchun har bir
yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini ko’rib chiqish talab etiladi.
Xarajatlarni to’g’ri va egri xarajatlarga tasniflash mahsulot biriligini to’liq tannarx
bo’yicha kalkulyatsiya qilishda qo’llaniladi. Bunda barcha to’gri xarajatlar va
barcha egri ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga
kiritiladi. Egri xarajatlar mahsulot turlari o’rtasida
tanlangan taqsimot bazasiga
mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Egri xarajatlarni taqsimlanish sxemasi. To’liq tannarx to’g’risidagi
ma’lumotlar qo’yidagi xollarda zarur bo’lishi mumkin: Birinchidan, to’liq ishlab
chiqarish tannarxi tugallanmagan ishlab chiqarish, tovar-moddiy zaxiralar
miqdorini, tannarx va moliyaviy natija ko’satkichlarini aniqlash uchun asos bo’ladi.
Dostları ilə paylaş: