Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Qa’niygelesiw de o’ndiristi sho’lkemlestiriwdin’ a’himiyetli forması bolıp, ol miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi ha’m ekonomikalıq rayonlardın’ payda bolıwı menen u’zliksiz baylanıslı. Onın’ u’sh basqıshı ha’m u’sh tu’ri bar. Qa’niygelesiwdin’ u’sh basqıshı degenimizde ka’rxana, qala yamasa rayon ko’lemindegi qa’niygelesiw tu’siniledi. Basqasha etip aytqanda, olardın’ ha’r birine aymaqlıq yamasa sotsiallıq miynettin’ bo’liniwi na’tiyjesinde ma’lim bir o’nimdi islep shıg’arılıwı biriktiriledi.
Qa’niygelesiwdin’ u’sh tu’ri –

1. 
   Awısıq bo’lek (detal),
   
2. 
   texnologiya yamasa yarım o’nim (polufabrikat)
   
3. 
   predmet (tayar o’nim o’ndiriw).
   

Qa’niygelesiwdin’ bunday ko’rinisleri bir-biri menen o’z-ara baylanıslı ha’m olar tu’rli aymaqlıq o’zgeshelikke iye.
Qa’niygelesiw na’tiyjesinde xalıq xojalıg’ının’ tarawları payda boladı, ekonomikalıq rayonlar, qalalardın’ funktsional tipleri qa’liplesedi. Sonın’ menen birge, ol sırtqı transport-ekonomikalıq baylanıslardı payda etedi, sebebi o’ndirilgen ha’m tutınıwdan artıp qalg’an o’nim shetke shıg’arıladı, usı rayonda jetispeytug’ın o’nimler bolsa sırttan alıp kelinedi.
Qa’niygelesiwdi anıqlaw ushın bir neshe sha’rt-sharayatlar za’ru’r boladı. En’ a’hmiyetlisi o’ndirilgen o’nim usı orınnın’ talabın qanaatlandırıp g’ana qoymay, artıg’ı basqa rayonlarg’a shıg’arılıwı yamasa tovar qa’siyetine iye bolıwı kerek, bolmasa bul taraw usı aymaq ushın qa’niygelesken taraw bola almaydı.
Rayon yamasa wa’layat respublikada o’ndirilgen o’nim sol jerdin’ o’zinde tolıq paydalanılsa yamasa kerisinshe usı o’nim jergilikli talaptı qanaatlandırmay, barlıg’ı shetke shıg’arılsa, ha’r eki jag’dayda da tolıq qa’niygelesiw a’melge aspaydı. Birinshi mısalda, a’piwayı natural xojalıq, ekinshisinde shiyki zatqa tiykarlang’an rayon yamasa ma’mleket ekenine guwa bolamız, sebebi «ko’p» degen so’z barqulla artıqsha ma’nisin an’latpaydı. Mısalı, Rossiya Federatsiyasının’ Oraylıq ekonomikalıq rayonında Belarussiyadan ko’birek kartoshka yamasa Baltıq boyı respublikalarına qarag’anda ko’birek su’t o’nimleri jetistiriledi. Biraq kartoshka da, su’tte Rossiyanın’ Oraylıq rayonı ushın qa’niygelesken tarawı esaplanbaydı. Bul o’nimlerdin’ barlıg’ı o’z ornında paydalanıladı, sebebi rayonnın’ o’zinde 30 mln nan aslam xalıq jasaydı. Ha’zirgi waqıtta kartoshka Belorussiya Respublikası ushın, su’t Baltıq boyı ma’mleketlerine qa’niygelesken taraw bolıp xızmet qıladı.
Usı ta’rtipte O’zbekstandag’ı qa’niygelesken tarawlardı anıqlaw mu’mkin. Mısalı, respublikamız paxta talshıg’ı, pille, taw-ka’n sanaatı, awıl-xojalıg’ı mashinasazlıg’ı ha’m basqa tarawlarg’a qa’niygelesken. Biraq jip yamasa jipek gezlemege, un, neft’ sanaatına qa’niygelesken dew biraz qıyınıraq, sebebi bul o’nimler O’zbekstanda ha’zirshe jeterli da’rejede islep shıg’arılmaydı ha’m olar jergilikli talaptı tolıq qanaatlandıra almaydı.
Qa’niygelesiw materiallıq o’ndirislik tarawlar menen bir qatarda barlıq sotsiallıq tarawlarg’a da ta’n. A’sirese, ayırım joqarı oqıw orınları oqıtıwshı, basqaları agronom, injener-texnik, ekonomist ha’m t.b. qa’niygelerdi tayarlaydı. Sebebi bul oqıw orınları usı qa’niygelerdi tayarlawg’a bag’darlang’an.
Qa’niygelesiw de kontsentratsiyag’a uqsas bolıp, o’zinin’ shegarasına iye. Ju’da’ tar qa’niygelesiw bir ta’replilikke, jol qa’rejetlerinin’ ko’beyiwine alıp keledi. U’lken ka’rxanalardı qurıw qanday zıyanlı bolsa, ha’dden tıs tar qa’niygelesiw de ma’mleketimiz qu’direti, onın’ rawajlang’anlıq da’rejesi «u’lken», «en’ u’lken», «birden-bir» sıyaqlı tu’sinikler menen ta’riyiplenedi. Biraq bul pikirden nadurıs juwmaq shıg’arıw da kerek emes, sebebi qa’niygelesiwsiz qala, wa’layat, ekonomikalıq rayon, respublikalardı, ja’miyet ha’m adamlardın’ da rawajlanıwın ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın. Sonın’ ushın qa’niygelesken taraw menen birgelikte basqa ja’rdemshi yamasa ekilemshi tarawlar da hesh bolmag’anda jergilikli talap ko’leminde rawajlang’an bolıwı kerek. Bul jerde qa’niygelesken tarawdı terektin’ denesine, da’r’yag’a, qosımsha tarawlardı bolsa terektin’ shaqa ha’m shaqashalarına, da’r’yanın’ salalarına uqsatıw orınlı. O’z-o’zinen belgili, denesiz shaqa da bolmaydı, al, shaqasız terek bolsa – bul a’piwayı puta esaplanadı, mine usınday salasız da’r’yada da’r’ya sistemasın payda etpeydi.
Demek, qa’niygelesiw kompleks, ha’r ta’repleme rawajlanıw menen uyg’ınlasıwı kerek. Sebebi, qa’niygelesiwde jol qoyılg’an qa’telerdin’ aqıbetin ha’zirgi ku’nde sezip turıppız. Bul kemshilikler a’sirese burıng’ı awqamlas respublikalardın’ o’z-ara ekonomikalıq baylanıslarının’ buzılıwında o’z ko’rinisin tappaqta. Sol sebepli, itibar ko’birek ha’r bir respublikanın’ o’ndiris tarawlarının’ mu’mkin bolg’anınsha ha’r ta’repleme rawajlanıwına qaratılmaqta. A’lbette, bunday rawajlanıw du’n’yanın’ basqa ma’mleketlerinen parıq qıldırıwshı, onın’ ornın belgilep beriwshi qa’niygelesken tarawların sho’lkemlestiriw arqalı a’melge asırılıwı maqsetke muwapıq.
Kooperatsiyalasıw tiykarında belgili o’nim jaratıw ushın tu’rli ka’rxanalardın’ birge islesiwi bolıp tabıladı. Bul ka’rxanalar bir yamasa eki tarawg’a tiyisli bolmawı mu’mkin. Sonın’ menen birge, kooperatsiyada aymaqlıq birlik, barlıq qa’niygelesken ka’rxanalardın’ bir jerde jaylasıwı onsha sezilmeydi ha’m kerisinshe olardın’ tarqaq jag’dayda jaylasıwı baqlanadı.
Kooperatsiyalasıwg’a qatnasıwshı ka’rxanalar sanı o’ndirilgen o’nimnin’ quramalılıg’ına baylanıslı. A’sirese mashinaqurılısında, anıg’ırag’ı jen’il ha’m ju’k mashinaların islep shıg’arıw ushın ju’da’ ko’p tu’rdegi awısıq bo’lekler kerek. Sol ushın bunday mashinalardın’ jaratılıwında ju’zlegen qa’niygelesken ka’rxanalardın’ u’lesi bar. Mısalı, V.Chkalov atındag’ı aviatsiya zavodı, Tashkent traktor zavodı, «O’zDEU» (tiykarınan Qubla Koreya) avtoka’rxanası ha’m basqa da birlespeler ju’zlep ka’rxanalar menen birge islesedi.
Kombinatlasıw kooperatsiyag’a uqsas bolıp ka’rxanalar birlespesinen ibarat. Biraq bul jerde dara jag’dayda jaylasqan ka’rxanalar birligi emes, al olardın’ aymaqlıq ulıwmalılıg’ı tu’siniledi. Sonlıqtan kombinatlasıwdın’ kooperatsiyadan o’zgesheligi, ko’birek aymaqlılıq tu’sinigi tiykarg’ı orında turadı.
Bul ekewi bir-birine uqsas tu’sinik bolıp, biraq bir-birinen tikkeley parq qıladı. Kooperatsiyada na’tiyje, maqset, tiykarg’ı o’nim bir bolsa, kombinatlasıwda bolsa, kerisinshe shiyki zatı bir bolıp onnan alınatug’ın o’nimler ha’r tu’rli boladı.
Demek, kombinatlasıw belgili bir tu’rdegi shiyki o’nimdi texnologiyalıq qayta islew, onın’ shıg’ındılarınan tolıq paydalanılıp ko’p tu’rdegi o’nimler islep shıg’arıwdı an’latadı. Usı mag’anada kombinatlasıw «to’n’kerilgen» kooperatsiya esaplanadı.
Kombinatlasıw ha’r bir geografiyalıq orında ka’rxanalar ko’leminde, rayon ko’leminde de bolıwı mu’mkin. Ol xalıq xojalıg’ı tarawlarında (qara ha’m ren’li metallurgiya, ximiya, tog’ay, azıq-awqat, jen’il ha’m qurılıs sanaatı) ken’ rawajlang’an. Ken’ rawajlang’an kombinatlasıw joqarıdag’ı tarawlarg’a ha’tte xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawlarına da ta’n esaplanadı.
Toqımashılıq kombinatları jip iyiriw, boyaw, tayarlaw tsexlarınan ibarat. Shiyki zatı - paxta talshıg’ı yamasa pille o’nimi. Go’sh kombinatında da shiyki zat tiykarında bir neshe o’nim: go’sh, konserva, kolbasa ha’m basqa go’sh o’nimleri alınadı. Onın’ shıg’ındısınan, mısalı, su’yegi ha’m qanınan awıl-xojalıg’ı ha’m meditsına tarawında, terisi ayaq kiyim tsexlarında paydalanıladı. Tog’ay, tsement-shifr, a’sirese oraylasqan ıssılıq elektr stantsiyaları da kombinat qa’siyetine iye.
Solay etip, kombinatlasıw sanaat tarawlarının’ ko’pshiligine ta’n. Tek mashinaqurılısında «kombinat» so’zin ushıratpaymız, biraq tiykarınan bul jerde de ol bar. Sebebi metaldan tiykarg’ı o’nim menen bir qatarda ken’ tutınıw o’nimleri de islep shıg’arıladı. Mısalı, Tashkenttegi Chkalov atındag’ı aviyatsiya birlespesi samolyottan tısqarı avtomobil ushın ayrım awısıq bo’lekler, balalar arbası ha’m t.b. xalıq tutınıw o’nimlerin de islep shıg’aradı. Joqarıda keltirilgen mısallarda ma’lim bir orında yamasa u’lken ka’rxanalar shen’berindegi kombinatlasıwdı ko’riw mu’mkin. Onın’ aymaqlıq ko’rinisi bolsa aymaqlıq o’ndiris kompleksleri bolıp tabıladı.
Ulıwma alg’anda o’ndiristin’ sotsiallıq formaları o’z-ara baylanıslı. Sebebi qa’niygelesken ka’rxanalar yamasa kooperatsiya ha’m kombinatsiya ko’leminde o’ndiris buwınları ha’m anaw yaki mınaw ko’rinisindegi kontsentratsiyanı an’latadı. Biraq bul jerde olardın’ bir orında toplang’anlıg’ı, jıynalg’anlıq da’rejesi basqa orınlarg’a salıstırg’anda joqarı bolıw kerek, bolmasa anıq kontsentratsiya bolmaydı. Kontsentratsiya ha’m qa’niygelesiw bir waqıtta usı tarawdın’ rawajlang’anlıg’ınan derek beredi.
Kooperatsiya ha’m kombinatsiya bir-birine uqsaslıg’ın joqarıda aytıp o’tken edik. Olardın’ ekewi ushında qa’niygelesiw tiyisli ekenliginin’ guwası bolamız.
Eger kooperatsiyag’a tiykarınan detal yamasa bo’lim da’rejesindegi qa’niygelesiw ta’n bolsa, kombinatsiya ushın texnologiyalıq, yarım o’nim, o’nidiris ko’leminde qa’niygelesken ka’rxanalar birikpesi ta’n. Sonın’ ushın olardın’ baylanıslılıg’ı ha’m o’zgesheligin anıqlaw, sotsiallıq ha’m aymaqlıq ta’replerin ajırata biliw, bir-birine baylanıstırıw ekonomikalıq geografiyanı u’yreniwdin’ a’himiyetli sha’rti bolıp tabıladı.