Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

7.3 Innovatsiyaon loyihalar boshqarishing maqsadli va dasturli usullari. 

Innovatsion  loyihalarni  ishlab  chiqishda  zamonaviy  innovatsion  loyihalar,  odatda,  katta 

investitsiyalarni talab qilishini, ular esa doim ham bo‗lavermasligini hisobga olish zarur. SHuning uchun 

investitsiyalar  haqidagi  masala  ancha  qiyin  hal  etiladigan  muammodir,  chunki  mazkur  loyihaning 

zarurligini,  foydaliligini  va  samaraliligini  isbotlash  kerak  bo‗ladi.  Bu  holatda  asosiysi  moliyalashtirish 

manbaini tanlash, uning hajmini, vaqt bo‗yicha to‗lovlar darajasi va hokazodir. Bu holatda investor o‗ziga 

loyihaning  mohiyatini  tushuntirib  berish,  hamkorlik  qanday  afzallik  berishini,  va  eng  asosiysi,  ular 

oladigan  eng  minimal  va  eng  yuqori  foyda  miqdorini  namoyish  qilish  talab  etiladi.  Ushbu 

ko‗rsatkichlarning  hammasini  investorlarni  kapital  ajratishga  ishontirish  uchun  tegishli  tarzda 

rasmiylashtirish kerak. 

Innovatsion  loyiha  etarlicha  batafsil  tuzilishi  kerak,  chunki  bo‗lajak  investor  loyiha  bilan 

tanishganda  mo‗ljallanayotgan  dastur  haqida  to‗liq  tasavvurga  ega  bo‗lishi  va  uning  maqsadlarini 

tushunishi lozim.  Innovatsion loyihani qay darajada detallashtirish va uning tarkibi bo‗lajak dastur va u 

tegishli  soha  hajmlariga  bog‗liq.  Masalan,  qandaydir  mahsulotni  ishlab  chiqarish  yoki  innovatsion 

texnologiyani joriy  etishni  yo‗lga  qo‗yish  ko‗zda  tutilayotgan  bo‗lsa, juda  batafsil reja ishlab  chiqilishi 

lozim, uning qanchalik batafsilligi innovatsion dasturning yakuniy mahsuloti murakkabligiga va mazkur 

mahsulot  bozorining  murakkabligiga  bog‗liq.  Innovatsion  loyihaning  tarkibi,  shuningdek, 

taxminlanayotgan  sotuv  bozori  ko‗lamiga,  raqobatchilarning  bor-yo‗qligiga  va  dastur  natijalaridan 

foydalanish istiqbollariga bog‗liq. Innovatsion loyihaning asosiy bo‗limlari quyidagilar (variant): 

---

1. 

Umumiy  obzor  (taklif  etilayotgan  innovatsion  loyihaning  maqsadi  va  mohiyati,  taklif 

etilayotgan innovatsiyaning turi, loyihani amalga oshirishdan kutilayotgan haqiqiy foyda hamda loyihani 

amalga oshirishga sarflanadigan xarajatlar miqdori va turlari). 

2.

 

Tovarlar  yoki  xizmatlar  tavsifi  (taklif  etilayotgan  tovarlar  va  xizmatlar  bayoni,  ulardan 

foydalanish  sohasi,  yangiligi  va  patent  bilan  himoyalanganligi,  dizaynning  o‗ziga  xosligi,  tovarlar  va 

xizmatlarning  asosiy  texnik-iqtisodiy  va  iste‘mol  tavsiflari,  ularning  rasmdagi  tasviri,  tovarlar  va 

xizmatlar afzalliklari, sertifikatlash va h.k.). 

3.

 

Tovarlar  va  xizmatlarni  sotish  bozorlari  (sotuv  bozori  turi,  istiqbolli  bozorlar,  ularning 

joylashuvi  va  tavsifi,  bu  bozorlarda  firmaning  bashoratlanayotgan  ulushlari,  salohiyatli  iste‘molchilar 

tavsifi,  yangi  tovarlar  va  xizmatlarga  talabni  belgilovchi  omillar,  sotuvlarning  salohiyatli  hajmlari  va 

hokazolar). 

4.

 

Tovarlar va xizmatlar raqobatbardoshligi (raqobatchi firmalarning qisqacha tavsifi, yangi tovar 

yoki xizmatning raqobatchi firmadagi o‗xshash tovar yoki xizmatga nisbatan raqobat afzalliklari,  firma 

tovarlar  va  xizmatlar  raqobatbardoshligini  himoya  qilish  uchun  qo‗llaydigan  raqobat  strategiyalari  va 

hokazolar). 

5.

 

Marketing  rejasi  (amalga  oshirilayotgan  loyihaning  marketing  maqsadlari  va  strategiyasi, 

loyihani amalga oshirish natijasida firma taklif qiladigan tovarlar va xizmatlarni ilgari surish hamda sotish 

strategiyasi,  tovar  yoki  xizmatni  sotishni  rag‗batlantirish  usullari,  mijozlarga  sotishdan  keyin  xizmat 

ko‗rsatishni  tashkil  qilish,  taklif  etiladigan  tovarlar  yoki  xizmatlar  haqida  ijtimoiy  fikrni  shakllantirish, 

marketing byudjeti va h.k.). 

6.

 

Ishlab  chiqarish  rejasi  (yangi  tovarlar  ishlab  chiqarishni  bozorga,  ta‘minotchilarga,  ishchi 

kuchiga,  transport  yo‗llari  va  h.k.larga  nisbatan  joylashuvi,  ishlab  chiqarish  maydonlari,  quvvatlari  va 

ularni kengaytirish imkoniyatlari, moddiy-texnik, insoniy va boshqa resurslar manbalari va ularga ehtiyoj, 

ulardan  foydalanish  imkoni,  ishlab  chiqarishni  kooperatsiyalash  imkoniyatlari,  ishlab  chiqarish  hajmlari 

va  xarajatlari,  qo‗llanilayotgan  texnologiyalar,  ishlab  chiqarishni  yo‗lga  qo‗yish  va  tovarni  ishlab 

chiqarishni kengaytirish muddatlari, ishlab chiqarishning ekologikligi va h.k.). 

7.

 

Tashkiliy reja (tashkiliy tuzilma, xodimlarga, mutaxassislarga bo‗lgan ehtiyoj, ularni mehnatga 

jalb  qilish  shakllari,  kasblar  bo‗yicha  ish  haqining  zaruriy  darajasi,  mehnatni  rag‗batlantirish  tizimi, 

xodimlarni kasbiy tayyorlash, malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimi, loyihani amalga oshirishga 

boshchilik qilayotgan ma‘muriy-boshqaruv xodimlar haqidagi ma‘lumotlar va h.k.). 

8.

 

Loyihaning yuridik ta‘minoti (firmaning tashkil qilingan va ro‗yxatdan o‗tkazilgan sanasi, kim 

tomonidan  va  qaerda  ro‗yxatga  olingan,  yuridik  manzili,  faoliyati  turi  va  amalga  oshirilayotgan 

operatsiyalar xarakteri, mulkchilik shakli, kapital mansubligi, firmaning nufuzli aksiyadorlari, paychilari, 

mazkur  faoliyat  turi  uchun  litsenziya,  mazkur  faoliyat  turlari  bo‗yicha  boshqa  tashkilotlar  bilan 

shartnomalar va kelishuvlar). 

9. 

Iqtisodiy 

tavakkalchilik. 

Sug‗urtalash 

(tavakkalliklar 

guruhlari 

ro‗yxati,  ular  manbalari  va  vujudga  kelishi  ehtimoli  yuqori  bo‗lgan  davrlar,  loyihaning  iqtisodiy 

qaltisligiga baho berish, tavakkalliklardan sug‗urtalash dasturi, sug‗urta polislari nusxalari va h.k.). 

10. 

Moliyalashtirish 

strategiyasi 

(loyihani 

amalga 

oshirish 

uchun 

moliyaviy  mablag‗lar  va  ularning  manbalari,  kredit  va  aksiyadorlik  kapitali  ko‗rinishidagi  mablag‗lar 

ulushi, 

kredit 

olish 

shartlari, 

moliyaviy 

mablag‗larni 

kiritishning 

iqtisodiy 

rentabelligi, 

loyihaga 

kiritilgan 

mablag‗larni 

qaytarish 

muddatlari, 

kutilmagan 

xarajatlarni 

qoplashga 

mo‗ljallangan moliyaviy mablag‗lar zaxirasi va h.k.); 

---

11. 

Moliyaviy reja (loyihani amalga oshirish natijasidagi tovarlar va xizmatlarni sotish hajmlari, 

loyihani  amalga  oshirish  uchun  yillar  bo‗yicha  kapital  xarajatlari  va  ular  qamraydigan  xususiy 

mablag‗lari,  uzoq  muddatli  va  qisqa  muddatli  kreditlar,  tovarlar  va  xizmatlarni  ishlab  chiqarish  hamda 

sotish bo‗yicha joriy daromadlar va xarajatlar balansi va h.k.). 

Keyin ilovalar (dastlabki ma‘lumotlar olingan hujjatlar, shartnomalar, litsenziyalar va h.k. 

nusxalari) keladi va xulosa beriladi. 

Tuzib chiqilgan innovatsion loyiha firma uchun innovatsion faoliyatning istiqbolli yo‗nalishini aks 

ettirib va ko‗rsatibgina qolmasdan, balki ushbu loyihaga pul ajratish kerakmi-yo‗qmi? bu loyiha qanday 

daromad  keltiradi,  hamma  xarajatlar  va  unga  ketgan  kuch  o‗zini  qachon  oqlaydi?  kabi  savollarga  ham 

javob berishi lozim. 

SHunday qilib, innovatsion loyihani ishlab chiqish yo‗nalishini tanlash va uni asoslash firmaning 

muhim  strategik  vazifalaridan  biri  bo‗lib,  u  yoki  bu  yangilikni  joriy  etish  qanday  foyda  keltirishini, 

shuningdek,  firmaning  samarali  faoliyatining  eng  asosiy  mezoni  bo‗lib  nima  xizmat  qilishini  isbotlab 

berishi lozim. 

Innovatsion  loyihalarni  puxta  hamda  har  tomonlama  tahlil  qilish  va  tanlash  portfel  tarkibini 

maqbullashtirish  imkonini  beradi.  Echimni  ishlab  chiqish  uchun  yagona  algoritm  yo‗q.  Har  bir  alohida 

holda o‗zining mezonlar guruhi ustunlik qilishi mumkin. SHundan kelib chiqib, innovatsion loyihalarni 

tahlil qilish tizimi qo‗llanilayotgan usullarning ko‗pligi bilan ajralib turadi: bu moliyaviy, investitsion va 

texnik-iqtisodiy tahlil usullari, matematik-statistik modellari, ekspert baholari tizimi, ilmiy-texnik daraja 

va mahsulot sifati tahlili usuli. 

Ta‘kidlash  joizki,  innovatsion  loyihalarni  tahlil  qilish  va  tanlash  turli  texnik  echimlar  hamda 

moliyaviy-iqtisodiy  omillarni  hisobga  olib  yangilik  hayotiy  siklining  barcha  bosqichlarida  xarajatlarni 

bashoratlash imkonini beradigan usullar va uslublar jamlanmasi asosida olib boriladi. Har qanday loyiha 

(dastur) quyidagi holatlardan ko‗rilishi mumkin: 

a) 

texnik, bunda texnik-texnologik alternativlar; dasturning miqdori (ko‗lami, hajmi); uni amalga 

oshirish  muddatlari,  moliyaviy,  mehnat  va  moddiy-texnik  manbalarning  ochiqligi  va  etarliligi;  dastur 

natijalarini amalga oshirish uchun bozor sig‗imi; kutilmagan omillarni hisobga olgan holda dasturga sarf-

xarajatlar; dastur bo‗yicha ishlarni bajarish jadvali o‗rganiladi va tahlil qilinadi; 

b) 

kommersiya, 

u 

marketingni, 

resurslar 

manbalari 

va 

ularni 

olish 

shartlari, dastur bo‗yicha ishlarni bajarish shartlari va natijalarni amalga oshirishni tahlil qilishni ko‗zda 

tutadi; 

v) 

ekologik, u loyihani tahil qilishda alohida o‗ringa ega, chunki inson faoliyati bilan atrof-muhit 

o‗rtasidagi o‗zaro aloqalar etarlicha o‗rganilmagan. 

Innovatsion  loyihani  ekologik  tahlil  qilish  vazifasi  -  atrof-muhitga  etkazilishi  mumkin  bo‗lgan 

zararni aniqlash va uni kamaytirish yoki oldini olish choralarini belgilash; 

g) 

tashkiliy  tahlil,  uning  maqsadi  -  loyihani  amalga  oshirish  doirasida  tashkiliy,  huquqiy  va 

ma‘muriy vaziyatga baho berish hamda ushbu faoliyat sohasida zarur tavsiyalarni ishlab chiqish.